Catmenu1

Read Full story

header

Read Full story

कमरेड माओ र नेपाली क्रान्ति

· किरण

प्रस्तावना ः

कमरेड माओ विश्वर्-र्सवहारावर्गका महान् नेता, शिक्षक र रणनीति विशारद हुनुहुन्थ्यो । अहिले माओको निधन भएको तेत्तीस वर्षपूरा भैसकेको छ र यो वर्षहामीले माओको ११६औंं जयन्ती मनाईसकेकाछौं । यो बेला माओका योगदानहरुको संस्मरण गर्नु हाम्रा लागि सैद्धान्तिक तथा व्यावहारिक दुवै दृष्टिले विशेष ऐतिहासिक महत्वको विषय बन्न गएको छ ।

माओले मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई चीनको भूमिमा सिर्जनात्मक प्रयोग गरेर त्यसलाई मार्क्सव्ााद-लेनिनवाद-माओवाद/विचारको नया“ उ“चाइमा विकसित तुल्याउनु भयो । हाम्रो पार्टर्ीीे नामाङ्कन ने.क.पा.-माओवादी) का रुपमा गरियो र पार्टर्ीी मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादलाई पथपर््रदर्शक सिद्धान्त मान्दै नेपालमा सामन्तवाद, साम्राज्यवाद र विस्तारवादका विरुद्ध नया“ जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गरी समाजवाद हु“दै साम्यवादको महान् आदर्श प्राप्तिका खातिर महान् जनयुद्धको प्रक्रियालाई अगाडि बढायो । अहिले हामी शान्तिको प्रक्रियामा खडा छौं र नेपाली क्रान्तिलाई सफलतापर्ूवक अगाडि बढाउनका लागि मालेमाको सिद्धान्तलाई अझ दह्रोसंग पकड्न अनिवार्य रुपमा आवश्यक बन्न गएको छ । क्रान्तिलाई अगाडि बढाउने प्रक्रियामा विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनको इतिहासमा अनेकौं प्रकारका विचलनहरु पैदा हु“दै आएका छन् र यी विचलनहरुमध्ये दंक्षिणपन्थी संशोधनवाद नै वर्तमान सर्न्दर्भमा नेपाली क्रान्तिका लागि प्रमुख खतरा रहेको छ । क्रान्तिलाई विजयको दिशामा अगाडि बढाउनका लागि यस प्रकारका विचलनहरुका विरुद्ध कसरी संर्घष्ा चलाउने भन्ने प्रश्न अहिले हाम्रा लागि अत्यन्तै विचारणीय प्रश्न बन्न गएको छ ।

यिनै विषय र सर्न्दर्भहरुलाई केन्द्रबिन्दुमा राखी माओका सैद्धान्तिक योगदानहरु र नेपाली क्रान्तिको सर्न्दर्भबारे संक्षिप्तमा चर्चा गर्नु प्रस्तुत लेखको मूल अभीष्ट रहेको छ ।

सिद्धान्तका तीन संघटक अंगबारे

मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादका तीन संघटक अंग छन् । ती हुन्र्-दर्शन, राजनीतिक अर्थशास्त्र र वैज्ञानिक समाजवाद । यी तीन ओटै क्षेत्रमा माओको के कस्तो योगदान रह्यो, त्यसलाई मूलतः यसरी प्रस्तुत गर्न सकिन्छ ः

-क) दर्शनको क्षेत्रः

माओको विचारमा दर्शन भनेको ज्ञानको सिद्धान्त हो र त्यो वर्गसंर्घष्ासंग अभिन्न रुपमा गा“सिएको छ । माओले दर्शनलाई प्रवचन कक्षबाट बाहिर निकालेर जनसमुदायका बीचमा पुर्‍याउनु पर्ने आवश्यकता माथि विशेष जोड दिनु भएको थियो । मार्क्सवादी दर्शनको सारतत्व भनेको दुनिया“ बुझ्ने र मुख्यतः दुनिया“ बदल्ने हो । माओले दर्शनको यस प्रकारको सारतत्वलाई दृढतापर्ूवक अवलम्वन गर्नु भयो । दर्शनको फा“टमा माओका मूल योगदान यी हुन्ः

· अन्तर्विरोधको नियम ः

द्वन्द्ववादको क्षेत्रमा माओको विशिष्ट योगदानका रुपमा अन्तर्विरोधको नियमलाई लिइन्छ । माओले प्रकृति, समाज र चिन्तनमा विद्यमान अन्तर्विरोधका विविध पक्षहरुबारे विशद चर्चा गर्नु भएको छ र विपरीतहरुको एकत्वको नियमलाई द्वन्द्ववादको आधारभूत नियमका रुपमा विकसित तुल्याउनु भएको छ । यो प्रक्रियामा वहा“ले वर्गसमन्वयवाद र संझौतावादका विरुद्ध एकको दर्ुइमा विभाजन तथा विश्लेषण र संश्लेषणको मान्यतालाई नया“ उ“चाइ प्रदान गर्नु भएको छ ।

· ज्ञानको दर्ुइ छलाङ्गको सिद्धान्त ः

ज्ञानसिद्धान्तको क्षेत्रमा माओले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादलाई दृढतापर्ूवक अवलम्बन गर्दै इन्द्रियजन्य ज्ञानबाट बुद्धिसंगत ज्ञानमा फड्को हान्ने र बुद्धिसंगत ज्ञानलाई व्यवहारमा प्रयोग गर्नेबारे राम्रो प्रकाश पार्नु भएको छ । माओद्वारा विकसित ज्ञानको दर्ुइ छलाङ्गको सिद्धान्त भनेको पदार्थबाट चेतना र चेतनाबाट पदार्थमा जाने प्रक्रियाको विवेचना हो ।

· ऐतिहासिक भौतिकवादः

सामाजिक सत्ता र सामाजिक चेतना, इतिहास निर्माणमा जनताको भूमिका, वर्ग तथा वर्गसंर्घष्ा, समाजमा विद्यमान अन्तर्विरोधहरुको अध्ययन तथा तिनको समाधान गर्ने तरिका, उत्पादक शक्तिको सिद्धान्तको विरोध र सचेतन पक्षको भूमिका आदि विषयलाई ऐतिहासिक भौतिकवादको क्षेत्रमा माओको योगदानका रुपमा लिइन्छ । माओले विश्व-क्रान्तिको विकासको दिशालाई ठम्याउने सर्न्दर्भमा सबैखाले प्रतिक्रियावाद र साम्राज्यवादलाई रणनीतिक रुपमा कागजी बाघ र कार्यनीतिक रुपमा सा“च्चैको बाघ बताउनु भएको थियो । माओको यो सोंच ऐतिहासिक भौतिकवादका दृष्टिले वैज्ञानिक तथा दूरगामी महत्वको र साथै क्रान्तिकारी आशावादी समेत रहेको छ । ऐतिहासिक भौतिकवाद राजनीतिक अर्थशास्त्र र वैज्ञानिक समाजवादसंग जोडिएको छ ।

-ख) राजनीतिक अर्थशास्त्रको क्षेत्र

माओको भनाइमा राजनीतिक अर्थशास्त्रको उद्देश्य भनेको उत्पादन सम्बन्धको अध्ययन गर्नु हो । राजनीतिक अर्थशास्त्रमा उत्पादक शक्ति र उत्पादनसम्बन्ध, आधार र उपरिसंरचना तथा उत्पीडित वर्ग र उत्पीडक वर्गका बीचको संर्घष्ाबारे विस्तृत रुपमा विश्लेषण र संश्लेषण गर्ने काम हुन्छ । अर्थशास्त्रको क्षेत्रमा माओका प्रमुख योगदान यी हुन्ः

· चिनिया समाजको वर्गविश्लेषण

माओले अर्द्धऔपनिवेशिक तथा अर्द्धसामन्ती अवस्थामा रहेको चिनिया समाजको वैज्ञानिक वर्गविश्लेषण गर्नु भयो । यस सर्न्दर्भमा वहा“ले सामन्त, नोकरशाह र दलाल पु“जीपति वर्गलाई क्रान्तिको दुश्मनका रुपमा प्रस्तुत गर्नु भयो । वहा“ले क्रान्तिको नेतृत्वकारी शक्तिका रुपमा औद्योगिक र्सवहारावर्ग र क्रान्तिका अत्यन्तै नजिकका मित्रहरुमा अर्द्धर्सवहारावर्ग तथा निम्नपु“जीपति वर्गलाई लिनु भएको छ । समाजवादी क्रान्तिकालमा वहा“ले पु“जीपति वर्गलाई मुख्य दुश्मन मान्दै त्यसका विरुद्ध संर्घष्ा गर्नुपर्ने कुरामा जोडदिनु भएको छ ।

· नोकरशाही पु“जीवादको अवधारणा

माओले अर्द्धऔपनिवेशिक तथा अर्द्धसामन्ती अवस्थामा रहेको देशका सर्न्दर्भमा नोकरशाही पु“जीवादको अवधारणालाई विकसित तुल्याउने काम गर्नुभयो ।

· समाजवादी अर्थतन्त्रबारे योगदान

माओले समाजवादी समाजमा राजनीति तथा विचारधाराको कमाण्डमा क्रान्तिमा जोडदिंदै उत्पादन कार्यलाई बढाउने र योजनाबद्ध रुपमा अर्थतन्त्रको विकास गर्नुपर्ने आवश्यकता औंल्याउनु भयो । माओले एकातिर कृषि तथा उद्योग, साना तथा ठूला उद्योग र स्थानीय तथा केन्द्रीय उद्योगका बीचको सन्तुलन र असन्तुलनको द्वन्द्ववादमाथि राम्रो प्रकाश पार्नु भयो भने अर्कोतिर कृषिलाई आधारभूत र उद्योगलाई मुख्य मान्दै प्रतिस्पर्धा र अराजकता दुवैका विरुद्ध योजनाबद्ध ढंगले समाजवादी अर्थतन्त्रको निर्माणमा जोडदिनु भयो ।

-ग) वैज्ञानिक समाजवादबारे

माओको विचारमा समाजवाद अर्न्तर्गत वर्गसंर्घष्ा तथा राज्यसत्ताका सिद्धान्तहरु र क्रान्ति तथा पार्टर्ीी सिद्धान्तहरुका साथै सैन्य रणनीति तथा कार्यनीतिहरु पनि पर्दछन् ।

वैज्ञानिक समाजवादको क्षेत्रमा माओका योगदान मूलतः यी हुन् ः

· नया“ जनवाद

माओले चीन जस्तो अर्द्धसामन्ती तथा अर्द्धऔपनिवेशिक मुलुकका लागि र्सवहारावर्गको नेतृत्वमा सामन्तवाद र साम्राज्यवादका विरुद्ध नया“ जनवादी राज्यसत्ताको स्थापना गर्ने सिद्धान्त प्रतिपादन गर्नु भयो ।

· दर्ीघकालीन जनयुद्धको सिद्धान्त

माओले चीन जस्तो अर्द्धसामन्ती तथा अर्द्धऔपनिवेशिक देशमा सम्पन्न गरिने सशस्त्र संर्घष्ाको प्रकृति दर्ीघकालीन हुने कुरा बताउनु भयो । वहा“का अनुसार यसप्रकारको दर्ीघकालीन जनयुद्ध रणनीतिक रक्षा, सन्तुलन र प्रत्याक्रमणका तीन चरण पार गर्दै अगाडि बढ्दछ ।

·र् र्सवहारा अधिनायकत्व अर्न्तर्गत क्रान्तिको निरन्तरताको सिद्धान्त

माओले रुसी क्रान्तिका अनुभव र चीनको जटिल स्थितिमाथि ध्यानदिंदै समाजवादी मुलुकका लागि र्सवहारा अधिनायकत्व अर्न्तर्गत क्रान्तिको निरन्तरताको सिद्धान्त प्रतिपादित गर्नुभयो । त्यसै अनुरुप चीनमा महान् र्सवहारा क्रान्ति सञ्चालन गरियो ।

· युद्ध र शान्तिसम्बन्धी मान्यता

कुनै पनि मुलुकमा क्रान्ति सम्पन्न गर्नका लागि युद्ध र शान्तिका सर्न्दर्भमा स्पष्ट हुन जरुरी हुन्छ । सोभियत रुसमा खु्रश्चोभद्वारा पेश गरिएको शान्तिपर्ूण्ा संक्रमणको सिद्धान्तको विरोधमा माओले सशस्त्र संर्घष्ाको सिद्धान्तको दृढ पक्षपोषण गर्नुभयो । माओले सशस्त्र संर्घष्ा र्सवहारा क्रान्तिको र्सार्वभौम नियम हो भन्ने मान्यतालाई पुनःस्थापित गर्नुभयो ।

· क्रान्तिको कार्यदिशा

कार्यदिशा भनेको क्रान्तिको उद्देश्य, नीति, कार्यक्रम र योजनाको समग्रता हो । माओले क्रान्तिकारी विचारधाराको आलोक र ठोस परिस्थितिको ठोस विश्लेषणका आधारमा पार्टर्ीीे कार्यक्रम, नीति र योजनाको निर्माण तथा विकास गर्नुपर्ने कुरामा विशेष जोड दिनु भयो ।

· तीन जादुगरी हतियारको प्रश्न

माओले क्रान्तिका लागि तीन जादुगरी हतियार अनिवार्य रुपमा आवश्यक हुने कुरा बताउनु भयो । ती तीन जादुगरी हतियार हुन्- नया“ ढंगको कम्युनिष्ट पार्टर्ीीजनमुक्ति सेना तथा संयुक्त मोर्चा । साथै वहा“ले मजदुर, किसान लगायतका विभिन्न जनवर्गीय मोर्चाहरुको महत्व र निर्माणमा पनि जोडदिनु भएको छ । र्

दर्शन, राजनीतिक अर्थशास्त्र र वैज्ञानिक समाजवादको क्षेत्रमा माओले गरेका योगदानहरुलाई माओवाद/माओविचार भनिन्छ । माओका योगदानहरुबारे लामो सूची तयार पार्न तथा व्याख्या गर्न सकिन्छ र यो त संक्षिप्त टिपोट मात्र हो । हामीले माओका यसप्रकारका योगदानहरुलाई गम्भीरतापर्ूवक आत्मसात् गर्नु जरुरी छ । यसको वास्तविक अर्थ माओवाद/माओविचारलाई र्सार्वभौम सिद्धान्तका रुपमा अंगीकार गर्नु नै हो ।

नेपाली क्रान्तिको सर्न्दर्भ

मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादको रक्षा, प्रयोग र विकास गर्ने काम अत्यन्तै महान् परन्तु कष्टसाध्य काम हो । यस प्रकारको सिद्धान्तलाई नेपाली धर्तीमा सिर्जनात्मक ढंगले प्रयोग गरेर नै त्यसको रक्षा र विकास हुन सक्तछ । यी सबै कामका लागि वर्तमान सर्न्दर्भमा ध्यान दिनुपर्ने विषयहरु मूलतः निम्नअनुसार रहेका छन् ः

-क) पथपर््रदर्शक सिद्धान्तको प्रश्न ः

माओले क्रान्तिकारी कम्युनिष्ट पार्टर्ीी लागि मार्क्सवाद-लेनिनवादको सैद्धान्तिक पथपर््रदर्शन अनिवार्य रुपमा आवश्यक हुने कुरा बताउनु भएको छ । माओले मार्क्सवाद-लेनिनवादको रक्षा, चीनको विशिष्टतामा त्यसको प्रयोग र विश्व क्रान्तिकै सर्न्दर्भमा त्यसको विकास गर्नुभयो । यस सर्न्दर्भमा वहा“ले एकातिर क्रान्तिकारी सिद्धान्तकै परित्याग गर्ने व्यवहारवाद र दक्षिणपन्थी संशोधनवादका विरुद्ध भीषण युद्ध छेड्नु भयो भने अर्कोतिर सिद्धान्तलाई धर्मसूत्रका रुपमा ग्रहण गर्ने र त्यसको प्रयोगमा जान नचाहने वा गलत ढंगले गर्न खोज्ने जडसूत्रवाद तथा वामपन्थी दुस्साहसवादका विरुद्ध पनि कडा वैचारिक संर्घष्ा चलाउनु भयो । यसै प्रक्रियामा माओले मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादका रुपमा विकसित तुल्याउने भयो ।

माओका यसप्रकारका योगदानहरुलाई गम्भीरतापर्ूवक आत्मसात् गर्दै नेपाली क्रान्तिलाई सही ढंगले अगाडि बढाउनका लागि सिद्धान्तको रक्षा, प्रयोग र विकासको प्रश्नमा हामीले विशेष ध्यान दिनुपर्ने आवश्यकता हुन्छ । तर यसो गर्दा द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवाद, वर्गसंर्घष्ा, बलप्रयोगको भूमिका, र्सवहारावर्गको अधिनायकत्व र साम्यवादको स्थापना जस्ता मार्क्सवादका आधारभूत सैद्धान्तिक प्रस्थापनाको रक्षाको प्रश्नमा गम्भीर बन्नर्ुपर्दछ । यस सर्न्दर्भमा दर्शनको क्षेत्रमा व्यवहारवाद तथा जडसूत्रवाद र राजनीतिको क्षेत्रमा दंक्षिणपन्थी संशोधनवाद तथा उग्रवादप्रति र्सतर्क रहन जरुरी हुन्छ । व्यवहारवादले सिद्धान्तको सिर्जनात्मक विकासका नाममा सिद्धान्तकै परित्याग गर्दछ भने जडसूत्रवादले सिद्धान्तको रक्षाका नाममा सिद्धान्तको विकासमा अवरोध खडा गर्दछ । व्यवहारवादको सम्बन्ध दंक्षिणपन्थी संशोधनवाद र जडसूत्रवादको सम्बन्ध उग्रवादसंग रहेको हुन्छ । आज क्रान्तिका लागि व्यवहारवाद र दंक्षिणपन्थी संशोधनवादबाट विशेष खतरा छ । त्यसैले ती दुवैका विरुद्ध दृढतापर्ूवक संर्घष्ा चलाउ“दै जडसूत्रवाद तथा उग्रवादप्रति र्सतर्क रहन आवश्यक छ ।

पार्टर्ीीकताको प्रक्रियामा हामीले एकातिर माओवाद/माओविचार दुवै पदावलीको प्रयोगलाई अंगीकार गर्दै आएका छौं भने अर्कोतिर प्रचण्डपथलाई आन्तरिक छलफलको विषय बनाएका छौं । यसप्रकारका पदावलीको प्रयोगबारे आगामी महाधिवेशनमा टुंगो लगाउने हाम्रो सोंच रहेको छ । पार्टर्ीीे पथपर््रदर्शक सिद्धान्त जस्तो र्सवाधिक महत्वको विषयमा यस प्रकारको स्थिति पैदा हुनु त्यति सन्तोषप्रद विषय त होइन । तर पनि माओका सैद्धान्तिक योगदानहरुलाई र्सार्वभौम सिद्धान्तका रुपमा ग्रहण गर्ने हामी सबैको सोंच भएकोले यसबारे सकारात्मक रुपमा निष्कर्षनिकालिने कुरामा हामी विश्वस्त छौं ।

-ख) देशको परिस्थिति र प्रधान अन्तर्विरोधको प्रश्न ः

माओले अन्तर्विरोधबारे शर्ीष्ाक आफ्नो प्रसिद्ध रचनामा कुनै अर्धसामन्ती तथा अर्द्धऔपनिवेशिक मुलुकमा बेग्लाबेग्लै प्रकारका विशिष्ट सर्न्दर्भमा तीन प्रकारका अन्तर्विरोधहरु प्रधान बन्न सक्ने कुरा बताउनु भएको छ । त्यसप्रकारका अन्तर्विरोधहरु यी हुन्-राष्ट्रियतासंग सम्बन्धित अन्तर्विरोध, जनवादसंग सम्बन्धित अन्तर्विरोध र दुवैसंग सम्बन्धित अन्तर्विरोध । राष्ट्रियतासंग सम्बन्धित अन्तर्विरोध भनेको सम्बन्धित मुलुक र साम्राज्यवादका बीचको अन्तर्विरोध हो । जनवादसंग सम्बन्धित अन्तर्विरोध भनेको सम्बन्धित देशका जनसमुदाय र सामन्तवादका बीचको अन्तर्विरोध हो । उक्त दुवै प्रकारका अन्तर्विरोधहरु एकै ठाउ“मा घुलमिल हुन गएमा तेस्रो प्रकारको अन्तर्विरोध बन्दछ । हामी सैद्धान्तिक रुपमा यसप्रकारका तीन ओटै प्रधान अन्तर्विरोधबारे स्पष्ट हुन जरुरी छ ।

नेपालमा राजतन्त्रको अन्त्य भै गणतन्त्रको स्थापना भएको स्थितिमा हामीले दलाल, नोकरशाह र सामन्तवर्गसितको राजनीतिक अन्तर्विरोध प्रधान हुन गएको कुरा बताउ“दै आएका छौं । साथै, हामीले के कुरा पनि बताउ“दै आएका छौं भने नेपालको अहिलेको प्रधान अन्तर्विरोध नेपाली जनताको दलाल, नोकरशाह र सामन्तवर्गसित नै छ र कुनै पनि बेला राष्ट्रियतासंग सम्बन्धित अन्तर्विरोध प्रधान अन्तर्विरोध बन्न सक्छ । यो बेला नेपालमा एकातिर विस्तारवादी हस्तक्षेप तीब्र रुपमा बढ्दै गएको छ भने अर्कोतिर नेपाली जनताको सामन्तवादसितको अन्तर्विरोध पनि अझैं समाधान हुन सकेको छैन । तर्सथ, यो बेला जनवाद र राष्ट्रियतासंग सम्बन्धित दुवै प्रकारका अन्तर्विरोधहरु मिलेर प्रधान अन्तर्विरोध बन्न सक्ने स्थिति प्रबल हुन गएको देखिन्छ ।

विस्तारवाद तथा त्यसका नेपाली दलालहरुले माओवादीको विरोधमा विभिन्न प्रकारका दुस्प्रचार गर्दै गइरहेका छन् र उनीहरु नया“ संविधानको निर्माण सहित समग्र परिवर्तनको प्रक्रियालाई तुहाउने पक्षमा देखिन्छन् । परन्तु नेपाली जनताको विशाल बहुमत हिस्सा क्रान्ति र रुपान्तरणको पक्षमा छ । हाम्रो पार्टर्ीी राष्ट्रियता, जनतन्त्र तथा जनजीविकाका समस्याहरुको समाधान, मजदूर तथा किसान सहित उत्पीडित वर्ग, जनजाति, क्षेत्र, महिला तथा दलित समुदायका समस्याहरुको संबोधन र राज्यको नय“ा ढंगले पुनःसंरचना गर्नेबारे सशक्त आवाज उठाउ“दै आएको छ । त्यसैले नेपाली जनता माओवादीको साथमा छ । यो कुरालाई हामीले राम्रोसंग बुझ्न जरुरी छ ।

-ग) क्रान्तिकारी कार्यदिशाको प्रश्न ः

माओले क्रान्तिका लागि क्रान्तिकारी कार्यदिशाको महत्वमाथि विशेष जोड दिनुभएको छ । माओको भनाइ छ-विचारधारात्मक तथा राजनीतिक कार्यदिशा सही वा गलत हुनुले सबै थोकको निर्धारण गर्दछ ।

क्रान्तिका लागि क्रान्तिकारी कार्यदिशाको आवश्यकता पर्दछ । कार्यदिशा मूलतः दर्ुइप्रकारका हुन्छन्-क्रान्तिकारी र अवसरवादी । क्रान्तिकारी कार्यदिशा क्रान्तिको उद्देश्य, रणनीति र कार्यनीतिमा आधारित हुन्छ । यसको विपरीत अवसरवादी कार्यदिशा रहेको हुन्छ । अवसरवादी कार्यदिशा तीन प्रकारका हुन्छन्- दंक्षिणपन्थी, मध्यपन्थी र उग्रपन्थी । माओले नया“ जनवादी र समाजवादी क्रान्ति कालमा सबै खाले अवसरवादी कार्यदिशा मुख्यतः दंक्षिणपन्थी संशोधनवादी कार्यदिशाको विरोध र क्रान्तिकारी कार्यदिशाको पक्षमा सशक्त संर्घष्ा चलाउ“दै आउनु भएको छ । कार्यदिशाको प्रश्नमा हामी यी कुराप्रति सचेत छौं, परन्तु व्यवहारमा जा“दा हाम्रा सामु अनेकौं चुनँैतीहरु पैदा हुन गएका छन् र हामीले तिनको सैद्धान्तिक स्पष्टीकरण दिन अनिवार्य हुन गएको छ ।

हाम्रो उद्देश्य वा अधिकतम लक्ष्य नेपालमा सबैखाले प्रतिक्रियावादका विरुद्ध समाजवाद र साम्यवादको स्थापना गर्नु हो । अर्द्धसामन्ती तथा अर्द्धऔपनिवेशिक अवस्थामा रहेको नेपालमा र्सवहारावर्गको नेतृत्वमा सामन्तवाद, साम्राज्यवाद र विस्तारवादका विरुद्ध नया“ जनवादी गणतन्त्रको स्थापना गर्नु हाम्रो आम कार्यदिशा र मूल रणनीति हो । यिनै उद्देश्य र आधारभूत कार्यदिशामाथि ध्यान दिंदै हामीले दश वर्षम्म महान् जनयुद्धको प्रक्रिया अगाडि बढायौं र त्यसै प्रक्रियामा नेपालमा संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको स्थापना तथा धर्म निरपेक्ष राज्यको घोषणा हुन पुगेको छ । तरपनि क्रान्तिको त्यसप्रकारको उद्देश्य अझैं हासिल हुन सकेको छैन । तर्सथ, अहिले हाम्रो मूल राजनीतिक कार्यनीति जनताको संघीय गणतन्त्रको स्थापना बन्न गएको छ । साथै, अहिले राष्ट्रिय स्वाधीनताको रक्षाको प्रश्नलाई पनि हाम्रो मूल राजनीतिक कार्यनीतिका रुपमा लिन आवश्यक भएको छ । हामी शान्ति र नया“ संविधान निर्माणप्रति प्रतिबद्ध छौं । परन्तु देश र जनताको पक्षमा शान्ति र नया“ संविधान निर्माणका काम अगाडि बढ्न नसकेमा अर्को जुझारु आन्दोलन वा जनव्रि्रोह मार्फ् उपर्युक्त प्रकारका लक्ष्य हासिल गर्ने दिशामा अगाडि बढ्न पनि हामी त्यत्तिकै प्रतिबद्ध छौं ।

हामी भीषण वर्गसंर्घष्ा र राष्ट्रिय स्वाधीनताको संर्घष्ाको आ“धीबेहरीका बीचमा खडा छौं । यो बेला हामीले देशभित्र र बाहिरका वर्ग दुश्मनसंग एकैसाथ जुझ्न परिरहेको छ । यसप्रकारको संगीन र जटिल स्थितिमा हामी दर्ुइको एकमा संयोजन अनुरुप वर्गसमन्वयवाद, संझौतावाद, राष्ट्रिय आत्मर्समर्पणवादको भासमा फ“स्नेतिर होइन एकको दर्ुइमा विभाजन अनुरुप क्रान्तिको दिशामा दृढतापर्ूवक अगाडि बढ्नर्ुपर्दछ । साथै, हामीले यो बेला विश्लेषण र संश्लेषणको द्वन्द्ववादलाई पनि राम्रोसंग आत्मसात् गर्न जरुरी छ । वर्गसंर्घष्ा र वर्गयुद्धका बीचमा यात विजय या पराजय यी दर्ुइ मध्ये कुनै पनि परिघटना घट्न सक्तछ । दर्ुइ विपरीत वर्ग मध्ये कसले कसलाई पचाउने भन्ने प्रश्न नै विश्लेषण र संश्लेषणको मूल प्रश्न हो । यसबारे हामी र्सतर्क रहन जरुरी छ र जस्तोसुकै आपत् विपदको स्थितिमा पनि क्रान्ति तथा व्रि्रोहको झण्डालाई निरन्तर उ“चो बनाइ राख्नका लागि हामी तम्तयार रहनु पर्दछ । माओले भन्नुभएको थियो-प्रतिक्रियावादीहरुका विरुद्ध व्रि्रोह गर्नु जनताको अधिकार हो । हामीले प्रतिक्रियावाद र अवसरवादका विरुद्धको व्रि्रोहको अधिकारलाई सदैव सुरक्षित राख्नु आवश्यक छ ।

आज कतिपय मानिसहरु के भन्दछन् भने यो साम्राज्यवादी भूमण्डलीकरणको युग हो र अहिले कुनै पनि देशमा र्सवहारावर्गका लागि क्रान्ति सम्पन्न गर्न तथा त्यसलाई टिकाउन कठिन छ । यो वस्तुतः राष्ट्रिय आत्मर्समर्पणवादी विचार हो । आज एकातिर साम्राज्यवादका गढहरु वित्तीय संकटको भुमरीमा फ“स्तै गएका छन् भने अर्कोतिर विद्युतीय सूचना प्रविधिमा भएको अपर्ूव क्रान्तिको कारण उत्पादक शक्तिमा विकास हुन गएको छ र त्यसबाट समाजवादी भूमण्डलीकरणका लागि राम्रो आधार तयार हु“दै गएको देखिन्छ । ठीक यो बेला हामीले माओद्वारा प्रस्तुत सबैखाले प्रतिक्रियावाद र साम्राज्यवाद कागजी बाघ हुन् भन्ने भनाइको मर्मलाई राम्रोसंग आत्मसात् गर्न जरुरी छ ।

-घ) क्रान्तिकारी कम्युनिष्ट पार्टर्ीीम्बन्धी प्रश्न ः

माओवादी मान्यताअनुसार कुनैपनि कम्युनिष्ट पार्टर्ीीmान्तिकारी कम्युनिष्ट पार्टर्ीीन्नका लागि क्रान्तिकारी पथपर््रदशक सिद्धान्त, क्रान्तिकारी कार्यदिशा, दर्ुइलाइन संर्घष्ाको सही सञ्चालन, जनवादी केन्द्रीयताको सही अभ्यास, क्रान्तिकारी कार्यशैली जस्ता कुराहरु अनिवार्य रुपले आवश्यक हुन्छन् । क्रान्तिकारी सिद्धान्त र क्रान्तिकारी कार्यदिशाबारे माथि चर्चा गरिइसकेको छ । यहा“ मुख्यतः जनवादी केन्द्रीयता, चिन्तनशैली तथा कार्यशैली र दर्ुइलाइन संर्घष्ाबारे छोटो चर्चा गर्न जरुरी देखिन्छ ।

माओले चिन्तनशैलीबारे चर्चा गर्दा अनुभववाद, जडसूत्रवाद, एकलकाटेपना, टपरटुइया“ प्रवृत्ति, संकर्ीण्ा विभागवाद लगायतका गलत चिन्तनशैलीका विरुद्ध संर्घष्ा चलाउ“दै भौतिकवादी द्वन्द्ववादलाई दृढतापर्ूवक अबलम्वन गर्नुपर्ने कुरामा विशेष जोडदिनु भएको छ ।

कम्युनिष्ट पार्टर्ीीे संागठनिक सिद्धान्त जनवादी केन्द्रीयता हो । माओले जनवादी केन्द्रीयताको सिद्धान्तलाई नया“ ढंगले विकसित तुल्याउनु भएको छ । माओको विचारमा केन्द्रीयता जनवादको जगमा आधारित हुनर्ुपर्दछ । वहा“ले तानाशाही र अराजकतावादका विरुद्ध जनवादी केन्द्रीयताको सिद्धान्तलाई राम्रोसंग अवलम्वन गर्नुपर्ने कुरामा विशेष जोडदिनु भएको छ । यसै प्रक्रियामा वहा“ले नेतृत्वको कार्यशैलीका रुपमा जनदिशाको मान्यता विकसित गर्नुभएको छ । माओले गलत चिन्तनशैली र कार्यशैलीलाई सच्याउ“दै नया“ ढंगको पार्टर्ीीनर्माणको लागि आवश्यकता अनुसार शुद्धीकरण आन्दोलन सञ्चालन गर्दै जानुपर्ने कुरामाथि विशेष जोड दिनुभएको छ ।

माओले पार्टर्ीीई विपरीतहरुको एकत्व र पार्टर्ीी विद्यमान दर्ुइलाइन संर्घष्ालाई पार्टर्ीीे जीवन बताउनु भएको छ । पार्टर्ीी द-दशओटा ठूला दर्ुइलाइन संर्घष्ाहरुको सार खिच्तै माओले भन्नुभएको छ-मार्क्सवाद लागु गर संशोधनवाद होइन, एकजुट होऊ नफूट, स्पष्ट र खुला होऊ षडयन्त्र र छलछाम नगर । माओका यी भनाइहरु निकै सारगर्भित रहेका छन् र यिनलाई हामीले राम्रोसंग आत्मसात् गर्नुपर्दछ । माओले पार्टर्ीीत्रको दर्ुइलाइन संर्घष्ालाई कहिले तीब्र र कहिले मन्द रुपमा प्रकटहुने समुद्रको ज्वारभाटाका रुपमा प्रस्तुत गर्नुभएको छ र पार्टर्ीी अवसरवाद प्रभावी बन्न नपाओस् भन्नेबारे र्सतर्क हुनुपर्ने कुरामा विशेष जोड दिनुभएको छ । माओको विचारमा दर्ुइलाइन संर्घष्ाबारे प्रायशः तथा बारम्बार चर्चा गरिरहनु पर्दछ र त्यसबारे केही मानिसहरु मात्र होइन आम जनसमुदायलाई पनि जानकारी गराउनु पर्दछ ।

हामीले माओद्वारा विकसित क्रान्तिकारी कम्युनिष्ट पार्टर्ीीम्बन्धी अवधारणालाई राम्रोसंग आत्मसात् गर्न जरुरी छ । पार्टर्ीीत्र दर्ुइलाइन संर्घष्ा चाहे त्यो तीब्र गतिमा चलोस् या मन्द गतिमा हामीले अवसरवादप्रति उच्च प्रकारको र्सतर्कता अवलम्बन गर्नु आवश्यक हुन्छ । यो बेला हामीले सामान्यतः सबैखाले अवसरवाद र विशेषतः दंक्षिणपन्थी अवसरवादका विरुद्ध जोडदार संर्घष्ा चलाउन जरुरी छ । हाम्रो पार्टर्ीीहिले विस्तार र एकीकरणको प्रक्रियाका बीचबाट विशाल पार्टर्ीी रुपमा विकसित हु“दै गइरहेको छ । यो खुशीको कुरा हो । साथै, यो बेला हामीले पार्टर्ीीे सैद्धान्तिक, राजनीतिक र सांगठनिक रुपमा बन्ध्याकरण हुन नपाओस् भन्नेबारे उच्च प्रकारको र्सतर्कता अपनाउन जरुरी छ । यसका लागि सुदृढीकरण तथा शुद्धीकरणको प्रक्रियामा जानर्ुपर्दछ ।

-ङ) संयुक्त मोर्चाको प्रश्न ः

देशको ठोस राजनीतिक परिस्थिति र प्रधान अन्तर्विरोधमा आउने परिर्वतन अनुरुप संयुक्त मोर्चाको स्वरुपमा पनि परिवर्तन र विकास हु“दै जान्छ । देशको राष्ट्रिय स्वाधीनताको रक्षाको प्रश्न गम्भीर बन्दै गएको वर्तमान सर्न्दर्भमा सच्चा वामपन्थी र लोकतान्त्रिक शक्तिहरुका साथै देशभक्तहरुसितको संयुक्त मोर्चाको प्रश्नमा विशेष ध्यान दिनुपर्ने आवश्यकता अत्यन्तै टड्कारो बनेको छ । देशभक्तहरुसितको संयुक्त मोर्चा निर्माणको प्रश्नमा हामी गम्भीर बन्न जरुरी छ ।

-च) क्रान्तिकारी सांस्कृतिक आन्दोलनको प्रश्न ः

साहित्य, कला, संस्कृति र सौर्न्दर्य चिन्तनको क्षेत्रमा आदर्शवाद, यान्त्रिक भौतिकवाद र अधिभूतवादका साथै आभिजात्यवाद, स्वच्छन्दतावाद र आधुनिकतावादका विरुद्ध मार्क्सवादी सौर्न्दर्य चिन्तन र समाजवादी यथार्थवादले आमूल क्रान्ति ल्याइदिएको छ । यो कार्यमा मार्क्स, एङ्गेल्स र लेनिनका साथै माओको पनि विशिष्ट योगदान रहेको छ । माओले जनवादी क्रान्तिकालमा सामन्तवाद-साम्राज्यवाद विरोधी र समाजवादी क्रान्तिकालमा पु“जीवाद विरोधी सांस्कृतिक आन्दोलनको सञ्चालन गर्ने कुरामाथि प्रकाश पार्दै सांस्कृतिक आन्दोलन राजनीतिक आन्दोलनको दिशा तर्फहा“किने कुरा बताउनु भएको छ । आज विश्वस्तरमा र साथै नेपालमा पनि सांस्कृतिक साम्राज्यवादको वर्चस्व बढ्दै गएको स्थितिमा हाम्रा लागि क्रान्तिकार सिांस्कृतिक आन्दोलन र चिन्तनमा विद्यमान माओका योगदानहरु विशेष स्मरणीय रहेका छन् । माओले आफ्नो प्रसिद्ध येनान वार्ताका साथै अन्य विभिन्न रचनाहरुमा साहित्य, कला, संस्कृति र सौर्न्दर्य चिन्तनबारे जुन विचार प्रस्तुत गर्नु भएको छ त्यसका मूल विशेषताहरु निम्न अनुसार रहेका छन् ः

· पक्षधरताको सिद्धान्त

मार्क्स-एंगेल्सले साहित्य र कलामा प्रवृत्तिमूलकताको मान्यतालाई अंगाल्नु भयो । लेनिनले यसलाई वर्गीय पक्षधरताको सिद्धान्तका रुपमा विकसित तुल्याउनु भयो । माओले यो मान्यतालाई अझै समृद्ध बनाउनु भएको छ । माओले कला कलाका लागि, वर्गभन्दा माथि र राजनीति इतर कला भन्ने कुराको जोडदार विरोध गर्दै कलामा वर्गीय पक्षधरता हुने कुरा बताउनु भएको छ । माओको विचारमा साहित्य र कला शोषित पीडित जनताका लागि हुनु पर्दछ ।

· यथार्थको कलात्मक प्रतिबिम्बिनको सिद्धान्त

माओले साहित्य र कलालाई सामाजिक जीवनको कलात्मक प्रतिबिम्बनका रुपमा लिनु भएको छ । माओका विचारमा साहित्य र कलामा प्रतिबिम्बित हुने मानव जीवन दैनिक वास्तविक जीवन भन्दा धेरै उच्चतर, सघन र आर्दशको सन्निकट हुने गर्दछ । वहा“ले साहित्य र कलालाई कस्तो छ मात्र होइन कस्तो हुनु पर्छ भन्ने कुरामा विशेष जोड दिनु भएको छ ।

· समालोचनाको मापदण्ड

माओले कुनै पनि कृतिको मूल्यांकन लागि राजनीतिक तथा कलात्मक दर्ुइ प्रकारका मापदण्डहरु प्रस्तुत गर्नु भएको छ र राजनीतिक मापदण्डलाई प्रधानता दिनु भएको छ । माओको विचारमा सुन्दर कलाकृतिका लागि राजनीति र कला, विषयवस्तु र रुप, क्रान्तिकारी राजनीतिक विषयवस्तु र यथासंभव पर्ूण्ा कलात्मक रुपका बीच द्वन्द्वात्मक एकरुपता हुनु अवश्यक छ ।

· सयौं फूल फुल्न दिने मान्यता

माओले समाजवादी क्रान्ति कालमा साहित्य, कला र सौर्न्दर्यचिन्तनको क्षेत्रमा सयौं फूल फुल्न दिने मान्यता प्रस्तुत गर्नु भएको छ । वहा“को मान्यता के छ भने साहित्य, कला र विचारधाराका क्षेत्रमा सत्य र असत्य, शिव र अशिव तथा सुन्दर र कुरुपका बीचको संर्घष्ाबाट सत्य, शिव र सुन्दरको विकास हुन्छ । माओको सयौं फूल फुल्न दिने मान्यता सौर्न्दर्यशास्त्रीय दृष्टिले विशेष महत्वको छ ।

· वैचारिक, भावनात्मक र सांस्कृतिक रुपान्तरणको सिद्धान्त

माओले येनान वार्तामा अन्य वर्गबाट आएका बुद्धिजीविहरुको पुनसंस्कार तथा एकवर्गबाट अर्को वर्गमा रुपान्तरणमा जोड दिनु भएको छ । यो प्रश्न खालि बुद्धिजीविका सर्न्दर्भमा मात्र नभै सबै क्रान्तिकारीहरुसंग पनि सम्बन्धित रहेको छ । माओको भावनात्मक रुपान्तरणको सिद्धान्तले साहित्य, कला र सोर्न्दर्य चिन्तनको क्षेत्रमा विशेष महत्व राख्तछ । महान् र्सवहारा संस्कृतिसम्म आउ“दा यो सिद्धान्त निकै समृद्ध बन्न गएको छ ।

हामीले नेपालमा माओद्वारा साहित्य, कला, संस्कृति र सौर्न्दर्य चिन्तनको क्षेत्रमा विकसित उक्त प्रकारका मान्यताहरुलाई दृढतापर्ूवक अबलम्वन तथा सिर्जनात्मक रुपमा कार्यान्वयन गर्दै सांस्कृतिक आन्दोलनलाई नया“ उ“चाइ प्रदान गर्न आवश्यक छ ।

उपसंहार ः

मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादको पथपर््रदर्शनमा हामीले एक्काइसौं शताब्दीको प्रारम्भमा नेपालमा नया“ जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गर्न गइरहेका छौं । यो बेला क्रान्तिलाई विजयको दिशामा अगाडि बढाउनका लागि महान् सम्भावना र गम्भीर चुनौती दुवै छन् । यदि हामीले नीति तथा कार्यदिशाको क्षेत्रमा कुनै गल्ती गरेनांै, पार्टर्ीीई जुझारु तथा एकताबद्ध तुल्याउ“दै जान र्समर्थ बन्यौं र कामलाई योजनाबद्ध ढंगले बढाउने प्रक्रियामा सचेत बन्दै पहलकदमी आफ्नो हातमा लिन र्समर्थ भयौं भने विजयको सम्भावना प्रबल नै रहेको देखिन्छ । हामी त्यसै दिशामा दृढतापर्ूवक अगाडि बढ्न जरुरी छ । बाटो कठिन भएपनि भविष्य समुज्वल छ ।

मितिः ५ पौष २०६६

Read Full story

विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनमा माओका योगदानबारे

-सि.पी. गजुरेल 'गौरव'

"विचार र राजनीतिक दिशा सही वा गलत हुनुले अन्तमा सवै कुराको निर्ण्र्ाागर्दछ" भन्ने कमरेड माओको भनाईलाई संसारका सवै कम्युनिष्ट क्रान्तिकारीहरुले मार्ग दर्शनको रुपमा ग्रहण गर्दछन् । यो भनाईले सिद्धान्त, विचार र राजनीतिक कार्यदिशा एवम् क्रान्ति विचको अन्तरसंवन्धलाई पनि स्पष्ट पार्दछ । हामीलाई राम्रोसँग थाहा छ पचासको दशकमा क.माओको नेतृत्वमा सफल भएको चिनिया क्रान्तिवाट हाम्रो देशमा कम्युनिष्ट सिद्धान्त, विचार र राजनैतिक कार्यदिशाको जुन प्रवाह भयो त्यसले नेपालमा कम्युनिष्ट आन्दोलनका लागि धेरै महत्वपर्ूण्ा आधार तयार पार्‍यो । कम्युनिष्ट आन्दोलनले विश्व स्तरवाट विचार गर्दा जुन धक्का ब्यहोर्नु परेको छ, त्यसको नकारात्मक असर कम्युनिज्मको सिद्धान्त, विचार र राजनैतिक कार्यदिशामा स्पष्ट रुपले देख्न सकिन्छ ।सन् १९७६ मा भएको क. माओको दुःखद निधन र त्यसपछिका घटना क्रमहरुले विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनमा भयंकर नकारात्मक असर पुर्‍यायो । अन्तर्रर्ााट्रय कम्युनिष्ट आन्दोलन यतिखेर रक्षात्मक अवस्थामा पुगेको छ । त्यसैको परिणाम स्वरुप आज कम्युनिष्ट सिद्धान्त, विचार र राजनैतिक कार्यदिशाको प्रचार-प्रसार, अध्ययन र ज्ञानमा खडेरी परे जस्तो भएको छ । मालेमाको सिद्धान्त, विचार र राजनैतिक कार्यदिशा, साम्यवादी ज्ञान र चेतना वृद्धि गर्ने अध्ययन समाग्री तयार गर्ने, प्रचार-प्रसार गर्ने जिम्मेवारी पनि अहिले हाम्रो पार्टर्ीीकिकृत नेकपा -माओवादी)को काँधमा आएको छ । यस अर्थमा यो पत्रिकाको भ,मिका अत्यन्त महत्वपर्’ण्ा ह,ने क,रा प्रष्ट छ । प्रस्तुत लेखमा विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनको स्थिति र त्यसमा क.माओको योगदानवारे चर्चा गरिनेछ ।

१. कम्युनिष्ट आन्दोलन आफै अन्तर्रर्ााट्रय आन्दोलन

कम्युनिष्ट आन्दोलन आफैमा एउटा अन्तर्रर्ााट्रय आन्दोलन हो । परिभाषाले पनि यो अन्तर्रर्ााट्रय आन्दोलन हो । घोषित रुपमा पनि यो अन्तर्रर्ााट्रय आन्दोलन हो । यसो हुनाको पछाडी केही महत्वपर्ूण्ा कारणहरु छन् ः-

१.१ एउटै मार्ग दर्शक सिद्धान्त ः संसारका कुनैपनि देशको कम्युनिष्ट पार्टर्ीीे मार्ग दर्शक सिद्धान्त एउटै हुन्छ अर्थात संसारका सवै कम्युनिष्ट पार्टर्ीी एउटै मार्ग दर्शक सिद्धान्तद्वारा निर्देशित हुन्छन् । प्रारम्भमा कम्युनिष्ट पार्टर्ीीलाई मार्ग दर्शन गर्ने सिद्धान्त मार्क्सवाद थियो । यसको अध्ययन, रक्षा, प्रयोग र विकास हुदै गयो । लेनिनको नेतृत्वमा मार्क्सवादको अनुपम प्रयोग सन् १९१७ को अक्टुबरमा रुसमा सम्पन्न विश्वको पहिलो समाजवादी क्रान्तिको दौरानमा भयो र मार्क्सवादले मार्क्सवाद - लेनिनवादको स्तरमा विकास गर्‍यो । त्यसैगरी माओको नेतृत्वमा चिनमा सम्पन्न १९४९ को नयाँ जनवादी क्रान्ति र सन् १९७६ को महान् र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्तिमा भएको सफल प्रयोगले मार्क्सवाद लेनिनवादको अझ उच्च स्तरमा विकास भयो र अहिले विश्वभरीकै कम्युनिष्टहरुको मार्गदर्शक सिद्धान्त मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादको रुपमा विकसित भएको छ ।

१.२ एउटै लक्ष्य ः विश्वभरीकै कम्युनिष्ट पार्टर्ीीको लक्ष्य साम्यवादी ब्यवस्था -ऋommगलष्sm) ल्याउनु र स्थापना गर्नु हो । यो यस प्रकारको महान् लक्ष्य हो, जसले संसारका सवै कम्य,निष्ट क्रान्तिकारीहरुलाई एकै ठाउँमा उभ्याउँछ । यो यस्तो लक्ष्य हो जुन एउटै देश अथवा केही देशका कम्युनिष्ट पार्टर्ीीले मात्र हासिल गर्न सक्दैनन् । साम्यवाद एउटा वा केही देशमा मात्र स्थापित हुने ब्यवस्था होइन, यो विश्वभरीनै स्थापना गरिने विश्व साम्यवाद हो । विश्व साम्यवादको स्थापनाका लागि संसारभरीकै कम्युनिष्टहरु एकै ठाउँमा आउनै पर्छ । यो सिद्धान्त अनुसार "कि त हामी सवै सँगै पुग्नेछौं कि कोहि पनि पुग्ने छैनौं ।"

१.३ र्सवहारा वर्गको नेतृत्व र अधिनायकत्व ः संसारभरीकै कम्युनिष्टहरुले स्वीकार्ने विषय हो - र्सवहारा वर्गको नेतृत्व र अधिनायकत्व । कुनै पनि देशमा सम्पन्न हुने क्रान्तिको चरित्रलाई निर्धारण गर्ने तत्व भनेको त्यही देशको आर्थिक, सामाजिक र राजनैतिक पक्ष हो । त्यसैले अहिलेको विश्वमा पनि कतै नयाँ जनवादी क्रान्ति सम्पन्न गर्नु पर्ने हुन्छ भने कतै सोझै समाजवादी क्रान्ति । परन्त’ र्सवहारा वर्गको नेतृत्व भने सवै क्रान्तिका लागि अनिवार्य शर्त हो । र्सवहारा वर्गले क्रान्तिलाई टुङ्गोसम्म पुर्‍याउने क्षमता राख्दछ । अन्य निम्न पूँजिवादी वर्गले क्रान्तिलाई ट’ंगो सम्म पुर्‍याउन सक्दैनन्, क्रान्तिलाई वीच वाटोमा छाडेर, क्रान्तिलाई धोका दिन सक्छन । समाजवादको स्थापना गर्दै साम्यवादका लागि र्सवहारा वर्गको अधिनायकत्व सवै कम्युनिष्टहरुले स्वीकार्ने विषय हो ।

१.४ वर्गसंर्घष्ाको आवश्यकता र अनिवर्याता ः साम्यवाद -अommगलष्sm) भनेको यस्तो व्यवस्था हो जसमा कुनै वर्ग हुँदैन, कुनै जाती हुँदैन, कुनै शोषण हुँदैन, कुनै भेदभाव र असमानता हुँदैन । सवै प्रकारका असमानताको अन्त्य गरी पर्ूण्ा समानताको व्यवस्थानै साम्यवाद हो । तर, विद्यमान अवस्थामा हरेक समाजमा वर्गहरु - शोषक र शोषित वर्गहरु छन् । वर्ग रहँदा सम्म वर्ग विभेद कायम रहन्छ । वर्ग विभेदको अन्त्य गरी समानताको स्थापना गर्न वर्गहरुकोनै अन्त्य गर्नु पर्दछ । वर्गहरुको अन्त्य वर्गसंर्घष्ावाट मात्र हुन सक्छ । यो संसारका सवै कम्युनिष्टहरुको समान मान्यता हो । यसको विपरित विचार वर्गसमन्वयको विचार हो । वर्ग दुस्मनप्रति स्वभाविक रुपमा वर्गीय घृणा उत्पन्न हुनु एउटा आदर्श कम्युनिष्टहरुको लागि गौरवको विषय हो । तर, आफुलाई कम्युनिष्ट भन्न रुचाउने कतिपय मानिसहरु दुस्मन वर्ग र तिनका प्रतिनिधिसँग मेल-मिलाप गर्न, हेम-खेम गर्न, मित्रता बढाउन र बस-उठ गर्न खुव मन पराउछन्, तिनीहरुप्रति बढी मायाँ देखाउछन् र तिनीहरु आफ्नै वर्गसँगको बस-उठ र मित्रतालाई मन पराउदैनन् । यिनीहरु वास्तवमा वर्गसमन्वयवादी हुन । जो सच्चा कम्युनिष्ट हुन सक्दैन, जसले आफैले वर्गसंर्घष्ा र क्रान्तिमा त्याग र बलिदान गरेका हुदैनन्, तिनीहरुनै यो रोगका शिकार हुन्छन् । वर्गसंर्घष्ा सबै कम्युनिष्टहरुको साझा मान्यता हो ।

१.५ र्सवहारा अन्तराष्ट्रवाद प्रति प्रतिबद्ध ः हरेक कम्युनिष्टको लक्ष्य विश्व साम्यवादको स्थापना गर्ने भएकोले कम्युनिष्टहरुले आफ्नो देशलाई मुक्त पार्ने मात्र होइन कि विश्वलाईनै मुक्त पार्ने उद्देश्यका साथ अघि बढ्नु पर्छ । लेनिनले र्सवहारा अन्तराष्ट्रवादका वारेमा प्रष्ट गर्नु भएको छ - कम्युनिष्टहरुको पहिलेा कर्तव्य आफ्नै देशको क्रान्ति सम्पन्न गर्नु हो र यसका साथै अन्य देशमा हुने क्रान्तिलाई नैतिक, भौतिक र सवै प्रकारका र्समर्थन र सहयोग गर्नु पनि हो । अरु देशको क्रान्ति जे स’कै होस्, जतास’कै जाओस् आफैले मात्र सवैतिरवाट फाइदा उठाउनु पर्छ भन्ने सोचाई राख्नेहरु सच्चा कम्युनिष्ट हुन सक्दैनन् । आफैले मात्र फाइदा उठाउनु पर्छ भन्ने सोंच "कि हामी सँगै पुग्दछौं, कि कोही पनि पुग्न सक्दैनौं"भन्ने सिद्धान्तको विपरित जान्छ । कम्युनिष्ट पार्टर्ीीको विचको भाईचारा सम्बन्धको आधार पनि र्सवहारा अन्तराष्ट्रवाद नै हो । भाईचारा सम्बन्ध मालेमावादी कम्युनिष्ट पार्टर्ीी विचमा मात्र हुन सक्दछ, यसको निम्ति एकले अर्कोलाई त्यही रुपमा मान्यता दिएको हुनु पर्छ । कतिपय मालेमावादी कम्युनिष्ट पार्टर्ीी संगठनले हाम्रो पार्टर्ीीई सुधारवादी देख्न पुग्नु हाम्रालागि सुखद विषय अवश्य होइन । क’नै पनि कम्य’निष्ट पार्टर्ीीा कम्य’निष्ट पार्टर्ीीे नेतृत्वले एक पटक क्रान्तीको परीक्षा पास गरेर प’ग्दैन, अनेकौं पटक पास गनर्, पर्ने ह,न्छ । क्रान्तिकै दौरानमा क्रान्तीको विर्सजन र क्रान्ति पछि पनि प्रति क्रान्ति भै रहने प्रकृयाले गर्दा यस प्रकारको परीक्षाको औचित्यता राम्रो संग प,ष्टि ह,न्छ । “आफ्नो देशको क्रान्तिको नेतृत्व गनर्, र अन्य देशमा ह,ने क्रान्तिलाई दिलो ज्यानले सहयोग गनर्,“ यही हो र्सवहारा अन्तर्रर्ाा्रवाद ।

२. हाम्रो सिद्धान्त बैज्ञानिक र अजेय छ ः

विगतमा रुस, चीनमा घटेका घटनाक्रमहरु सन् '९० को दशकमा पर्ुव सोभियत संघ खेमाका पर्ुर्वी यूरोपिय "समाजवादी राष्ट्र"हरुको खुल्ला र नाङ्गो पुँजिवाद -साम्राज्यवादमा पतनका घटनालाई अघि सारेर साम्राज्यवादले "मार्क्सवाद पुरानो भयो, अव त्यो प्रासाङ्गकि छैन""मार्क्सवादको पतन भएको छ""मार्क्सवादले आजको विश्वका समस्या समाधान गर्न सक्दैन"भन्ने दुस्प्रचार भिषण रुपमा गरेपनि तथ्यहरुले अर्कै कुराको पुष्टि गर्दछन् । अन्तर्रर्ााट्रय कम्युनिष्ट लिगको निर्ण्र्ााअनुसार संगठनको घोषणा पत्र लेख्ने जिम्मा कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिक एङ्गेल्सलाई दिईयो र उहाँहरु दुवैजना मिलेर "कम्युनष्टि घोषणा पत्र"तयार पार्नु भयो र यसलाई सन् १८४८ मा प्रकाशित गरियो । यो पुस्तक धेरै-धेरै भाषा, अनेकौं संस्करणमा प्रकाशित भएर करौडौं प्रति बिक्री वितरण पनि भैइसकेको छ । सन् १८४८ लाई यसको सुरुवात मान्ने हो भने पनि कम्युनिष्ट घोषणा पत्रको पहिलो प्रकाशन र चीनमा नयाँ जनवादी क्रान्ति सफल भएको सन् १९४९ - यो जम्मा १०१ वर्षो अवधिमा विश्वमा ठुल-ठुला परिवर्तनहरु भएका छन् । यो एक शदाब्दीमा मात्र विश्वको आधाभन्दा बढी जनसंख्याले आफुलाई मुक्त पार्‍यो र समाजवादी क्याम्पलाई बलियो बनाई विश्वको आधाभन्दा बढी भू-खण्डमा रातो झण्डा फर-फरायो । एक शदाब्दीकै अन्तरालमा विश्वमै यति ठूलो परिवर्तन ल्याउने सामर्थ्य भएको इतिहासमै कुनै अर्को सिद्धान्त छैन । आजको विश्वमा पनि जतिपनि क्रान्तिकारी आन्दोलनहरु अघि बढीरहेका छन्, तिनको नेतृत्व मालेमावादी कम्युनिष्टहरुले नै गरिरहेका छन् । यसवाट मालेमाको सिद्धान्त बैज्ञानिक र अजेय छ भन्ने तथ्यको राम्रो पुष्टि हुन्छ । क,नै पनि राम्रो चिजमा विकृती कहिल्यै पैदा ह,दैन भन्ने ठान्न, मार्क्सवाद संगत क,रा होइन । संशोधनवाद भनेको मार्क्सवादको विकृतीकरण हो । यसका विरुद्ध निरन्तर संर्घष्ा गरेर मात्र क्रान्तिको र स्वयम् मार्क्सवादको रक्षा र विकास ह,न सक्दछ ।

३. विजय-पराजय, क्रान्ति-प्रतिक्रान्तिका प्रमुख कारणहरु ः

मालेमावादी सिद्धान्तमा आधारित सच्चा कम्युनिष्ट पार्टर्ीी नै क्रान्तिको विजयको सुनिश्चितता गर्न र्सर्क्दछ । क. माओले भन्नु भएको छ - "यदि क्रान्ति गर्नु छ भने, त्यसको निमित्त एउटा क्रान्तिकारी पार्टर्ीीुनु अनिवार्य छ । एउटा क्रान्तिकारी पार्टर्ीीबना, एउटा मार्क्सवादी-लेनिनवादी क्रान्तिकारी सिद्धान्तमा आधारित र मार्क्सवादी-लेनिनवादी क्रान्तिकारी शैलीमा निर्माण भएको पार्टर्ीीबना, साम्राज्यवाद र त्यसले पालेका कुकुरहरुलाई पराजित गर्नको निमित्त मजदूर वर्ग र ब्यापक जनताको नेतृत्व गर्नु असम्भब छ ।"

क्रान्ति सम्पन्न गर्नकालागि जसरी क्रान्तिकारी पार्टर्ीीवम् ती पार्टर्ीी नेताहरुको भूमिका प्रमुख हुन्छ, भने ठिक यसको विपरित प्रतिक्रान्तिमा मुख्य भूमिका पनि तिनै कम्युनिष्ट पार्टर्ीी नेताहरुकै हुने गर्दछ । विश्व क्रान्तिलाई अघि बढाउन प्रेरणा दिने काम सन् १९१७ मा रुसमा सम्पन्न अक्टुबर क्रान्तिले गरेको थियो भने त्यही कम्युनिष्ट पार्टर्ीीे प्रमुख नेता ख्रुश्चेभको नेतृत्वमा सन् १९५६ मै रक्तहिन प्रतिक्रान्ति भयो र आखिर विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई ध्वस्त पार्ने कारक तत्व पनि त्यही पार्टर्ीीन्न पुग्यो । भारतको विशाल कम्युनिष्ट पार्टर्ीीई संशोधनवादी भासमा लगेर जाक्ने काम पनि त्यतिखेर पार्टर्ीी नम्बोदरी पादले गरे, जो आफै केरला राज्यका प्रथम निर्वाचित मुख्यमन्त्री बने । देशी विदेशी प्रतिक्रियावादीहरुबाट उनलाई 'इतिहासकै पहिलो निर्वाचित कम्युनिष्ट मुख्यमन्त्री' को उपाधी त प्राप्त भयो, तर भारतको कम्युनिष्ट पार्टर्ीींशोधनवादको भासवाट कहिल्यै माथि आउन सकेन । रुमानियाको कम्युनिष्ट पार्टर्ीीे शर्ीष्ा नेता र राष्ट्रपति चाउचेस्कु र उसकी पत्नीले संसारकै सवैभन्दा विलासी शाषकको रुपमा कुख्याती कमाए र तिनीहरुकै शासनका विरुद्ध उठेको एउटा 'व्रि्रोह' मा तिनीहरु मारिए । पार्टर्ीीेतृत्वकै गल्तीका कारण दक्षिण अमेरिकी देश चिलिका निर्वाचित राष्ट्रपति एलेण्डे कम्युनिष्ट पार्टर्ीी नेता कार्यकर्ता सहित करीव ३ लाख क्रान्तिकारीहरु एउटा सैनिक प्रतिक्रान्तिमा मारिए । राष्ट्रपति एलेण्डकै पालामा सेनाको कमाण्डरमा नियुक्त पिनोसे -एष्लयअजभत) नै प्रतिक्रान्तिको खलनायक बनेको थियो । विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनमा यस प्रकारका धेरै नकारात्मक उदाहरणहरु छन् ।

माथि जे जति चर्चा गरिएको छ, त्यसवाट एउटा सामान्य निश्कर्षनिकाल्न सकिन्छ । सहि सिद्धान्त, विचार र राजनीतिक कार्यदिशाद्धारा निर्देशित क्रान्तिकारी कम्युनिष्ट पार्टर्ीी आफनो शर्ीष्ा र उच्च स्तरका नेताहरुको माध्यमद्धारा मात्र कुनै पनि देशमा क्रान्ति गर्न सम्पन्न गर्ने गर्दछ । हरेक देशको क्रान्ति सम्पन्न गर्न र यसलाई निरन्तरता दिदै माथि उठाउँनका लागि नेतृत्वको भूमिका र महत्वलाई यसले स्पष्ट गर्दछ । नेतृत्वको आवश्यकता, अनिवार्यताको यो सकारात्मक पक्ष हो । यसको विपरित नकारात्मक पक्ष पनि त्यक्तिकै सशक्त देखिन्छ । जुन क्रान्तिकारी पार्टर्ीी नेताहरुले महत्वपर्ूण्ा क्रान्तिको नेतृत्व गरेर्,र् इतिहासको कुनै कालखण्डमा गएर उनीहरुनै क्रान्तिको विर्सजन गर्ने र प्रतिक्रान्तिको नेतृत्व गर्ने खलनायक बन्न पुगेेको विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनमा धेरै उदाहरणहरु छन् । यसको अर्थ सवै क्रान्ति पछि अनिवार्य रुपमा प्रतिक्रान्ति हृुनै पर्छ र क्रान्तिको नेतृत्व गर्ने नेताहरु सवै नै प्रतिक्रान्तिको नेतृत्व गर्ने खलनायकनै बन्छन भनेर निश्कर्षनिकाल्न भने गलत हुन्छ । लेनिन र माओ जस्ता महान नेताले महान क्रान्तिहरुको नेतृत्व पनि गर्नु भयो र ती क्रान्तिलाई अझ माथि उठाएर विश्व क्रान्तिलाई अघि वढाउने काम गर्नु भयो र आजीवन महान उद्धेश्यका लागि लडिनै रहनु भयो । त्यसैले वहाँहरु विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनका महान नेताको रुपमा स्थापित हुनु भयो । तर, यो पनि अकाटय तथ्य होकि कम्युनिष्ट आन्दोलनका सवै नेताले लेनिन र माओको हैसियत प्राप्त गर्न सक्दैनन् । तिनिहरु मध्ये कतिले पतनको वाटो रोज्दछन्, कतिले क्रान्तिलाई आधा वाटोमै विर्साई दिन्छन, कतिले क्रान्ति सम्पन्न गरी सके पछि क्रान्तिलाई नै उल्टाउने भूमिका खेल्दछन् ।

आखिर यसको कारण के हो त - अहिले सम्मको अध्ययनले के प्रष्ट गरेको छ भने यसका लागि दर्ुइवटा महत्वपर्ूण्ा कारण छन ः पहिलो, आन्तरिक कारण र दोस्रो वाहय कारण ।

आन्तरिक कारण ः अहिलेको विश्व परिस्थितिमा सम्पन्न हुन सक्ने क्रान्ति दर्ुइ किसिमका छन ः १. नयाँ जनवादी क्रान्ति र २. समाजवादी क्रान्ति । नयाँ जनवादी क्रान्ति आधारभूत रुपमा पूँजिवादी क्रात्ािनै भएको ह,नाले पूँजिवादी संस्कृति, आचार, आदिले कम्युनिष्ट पार्टर्ीी नेताहरुको विचार, संस्कृति र आचरणमा पनि प्रभाव पारिरहेको हुन्छ । यी प्रदुषणको प्रतिरोध गर्न नसक्ने नेताहरु आफनै पार्टर्ीीई सुधारवादी बनाउँने, क्रान्तिको विर्सजन गर्ने र क्रान्तिलाई प्रतिक्रान्तिमा बदल्ने काममा त्यक्तिकै सक्रिय हुन्छन् । समाजवादी क्रान्ति आफैं पूँजिवादी क्रान्ति होईन, यो र्सवहारा क्रान्ति हो । तथापि समाजवादमा पनि पूँजिवादका कतिपय अवशेषहरु कायमै रहन्छन, जसले त्यो समाजलाई राम्रो सँग प्रभावित पार्दछन्, जुन प्रतिक्रान्तिको कारक तत्व वन्न सक्छ ।

बाहृय कारण ः आजको युगलाई साम्राज्यवाद र र्सवहारा क्रान्तिको युगको रुपमा परिभाषित गरिएको छ । आजको युगमा क्रान्ति केवल र्सवहारा वर्गको पार्टर्ीीे नेतृत्वमा मात्र सँभव छ । कम्युनिष्ट पार्टर्ीीे नेतृत्वमा हुने क्रान्तिलाई साम्राज्यवादीहरुले सवैभन्दा पहिले त घरेलु प्रतिक्रियावाद सँग मिलेर विचमै निमोठ्ने काम -लष्उ ष्ल तजभ दगम) गर्ने प्रयास गर्छन, त्यो संभव नभए त्यसलाई ठूलो फौजी शक्तिको प्रयोगद्धारा दवाउँने प्रयास गर्छन् । त्यति गर्दा पनि सँभव भएन र क्रान्ति सफलता तिर अघि वढ्यो भने उनीहरुले प्रायः नेतृत्वलाई नै लक्षित गर्छन् । आत्मर्समर्पण नगर्ने नेतृत्व छ भने उनीहरुले त्यस्तो नेतृत्वको हत्या गराउँने, गिरफ्तार गरी झुठा- मुद्धा लगाएर जेलमा सडाउँने वा अन्य कुनै शारिरीक आक्रमण गर्ने काम गर्छन् । उनीहरु यसमा मात्र सीमित रहँदैनन् , नेतृत्वलाई प्रलोभनमा फसाउँने, धम्काउँने, तर्सर्ााने काममा पनि त्यक्तिकै लागि रहन्छन् । यतिखेर क्रान्तिका लागि अन्तराष्ट्रिय परिस्थिति प्रतिकुल भएको वेला यी सवै हतकण्डाको प्रयोगले पार्टर्ीीेतृत्वलाई विचलित बनाउँने सँभावना र खतरा रही रहन्छ ।

महान र्सवहारा साँस्कतिक क्रान्ति

क्रान्तिकै दौरानमा क्रान्तिको विर्सजन, क्रान्ति सम्पन्न भै सकेपछि प्रतिक्रान्ति हुने गरेका घटनाक्रमले वास्तवमा क्रान्तिकै औचित्यता पुष्टी गर्न कठिन हुने स्थिति पैदा भै रहेको थियो । विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलन भित्रको यो गंभीर समस्याको सही वैचारिक, राजनैतिक र व्यवहारिक समाधानको उपाय पत्ता लगाउँनु आवश्यक थियो । सोभियत समाजवादी गणतन्त्रमा भएको प्रतिक्रान्ति र पूँजिवादको पर्ुनस्थापनाको गहिरो सँग अध्ययन गर्नुका साथ सोभियत सामाजिक साम्राज्यवादका विरुद्ध अन्तराष्ट्रिय स्तरमै भीषण सँर्घष्ाको नेतृत्व गर्ने काम माओले गर्नु भयो । यसका साथै चिनमा क्रान्ति सम्पन्न भई सके पछि पनि पार्टर्ीीभत्रवाट पूँजिवादको पर्ुनस्थापना र प्रतिक्रान्तिका दुश्प्रयासहरु बारम्वार भए । उदाहरणका लागि सन् १९५६ मा रक्षामन्त्री पेङ ते हर्ुइको नेतृत्वमा सन् १९६४ - ६६ सम्म मा पार्टर्ीी उपाध्यक्ष र सरकारका राष्ट्रपति लिउ शाओ चिको नेतृत्वमा सन् १९७१ -७२ मा पार्टर्ीी उपाध्यक्ष र रक्षामन्त्री लिन प्याओको नेतृत्वमा त्यस प्रकारका दुश्प्रयासहरु भए । क.माओले आफनै प्रत्यक्ष नेतृत्वमा त्यस किसिमका प्रतिक्रान्तिहरुलाई पराजित गरेर स्वयमले प्रचुर मात्रामा अनुभवहरु प्राप्त गर्नु भयो ।

क. माओले समाजवादी समाजमा हुने सक्ने पूँजिवादको पर्ुनस्थापना र प्रतिक्रान्तिलाई रोक्नका लागि एउटा छुट्टै क्रान्तिको आवश्यकता भएको कुरा प्रष्ट पार्नु भयो । वहाँले बताउनु भयो कि एउटा समाजवादी समाजमा, जहाँ उत्पादनका सबै साधनहरु राष्ट्रियकरण भईसकेका हुन्छन्, आर्थिक रुपमा वर्गहरु रहदैनन् । तर विचारको रुपमा, सँस्कृतिको रुपमा, आदतको रुपमा, सस्कारको रुपमा, आचरणको रुपमा वर्गहरु रही रहन्छन् । त्यसकारण पुँजिवाद विरुद्धको क्रान्ति पनि जारी रहन्छ । क. माओले यस प्रकारको क्रान्तिलाई 'महान् र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्ति'को नाम दिनु भयो । हुन त र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्ति एउटा गहन र बिस्तृत विषय हो र यस विषयमा निबन्ध नै लेख्नु आवश्यक छ । तथापी प्रसंगबस यहाँ चर्चा गर्दा यस प्रतिको जिज्ञासा र चासो अवश्य बढ्नेछ भन्ने आशा गर्न सकिन्छ ।

चिनमा महान् र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्तिको प्रारम्भ चिन कम्युनिष्ट पार्टर्ीी पार्टर्ीीेतृत्वको सरकारका सर्वोच्च वा उपल्लो ओहदामा रहेका 'पुँजिवादी वाटामा हिड्नेहरु' -ऋबउष्तबष्कित च्यबमभचुक)लाई जनतामा नङ्ग्याउने, भण्डाफोर गर्ने र तिनीहरुलाई पदहरुवाट हटाउने र सजाय गर्ने काम भयो । तर यसको मुख्य उद्देश्य चिनमा पुँजिवादको पुनस्थापनालाई रोक्नु, प्रतिक्रान्तिलाई रोक्न’ थियो । यसको सर्वोच्च उद्देश्य क.माओले भन्नु भएझै - 'विश्व दृष्टिकोणको समस्याको समाधान गर्नु हो ।' महान् र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्ति मार्क्सवाद-लेनिनवादको विकासमा गुणात्मक महत्व राख्ने विषय हो । क.माओले विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनको विकास, यसलाई निर्देशन गर्ने निर्देशक सिद्धान्तको समेत विकास गर्दै मार्क्सवादको गुणात्मक र तेस्रो चरणको विकास गर्ने महान् ऐतिहासिक योगदान गर्नु भएको छ । महान् र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्ति मार्क्सवाद-लेनिनवादलाई यसको गुणात्मक र तेस्रो भएको विकास मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादमा पुर्‍याउने सवैभन्दा महत्वपर्ूण्ा विषय हो । त्यस कारण, महान् र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्तिलाई मालेमाको विकासको सर्वोच्च शिखर पनि भनिन्छ । महान् र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्तिको प्रारम्भ सन् १९६६ मा क.माओको प्रत्यक्ष नेतृत्व र निर्देशनमा भएको थियो । यसलाई निरन्तर जारी राख्नु पर्छ भन्ने क.माओको मान्यता थियो । वहाँ जिवित रहदासम्म यो जारी रहृयो र यसले चिनमा प्रतिक्रान्तिलाई रोक्ने काम मात्र गरेन कि विश्वभरी नै क्रान्तिका ज्वारभाटाहरु सृष्टि गर्‍यो । यो मालेमाका विकासमा एउटा कोसे ढुङ्गा सावित भयो । तर वहांको देहान्त संगै महान र्सवहारा सांस्कृतिक क्रान्तिलाई पनि समाप्त पारियो ।

साँस्कृतिक क्रान्तिको आवश्यकता कहिले पर्दछ -

महान् र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्तिको विषयमा चर्चा, छलफल र बहस गर्दा अक्सर दर्ुइ/तिन वटा विषयहरु उठ्ने गर्छन् - पहिलो, यो विषय चिन कम्युनिष्ट पार्टर्ीीे आन्तरिक विषय भएको हुनाले अरु देशका पार्टर्ीीले चर्चा परिचर्चा गरिरहनु पर्ने आवश्यकता छैन । यसवारे चिनमा जे भयो त्यसको राम्रो वा नराम्रो परिणामको जिम्मा चिनियाँहरुकै हुनु पर्छ भन्ने । दोस्रो, चिनमा नयाँ जनवादी क्रान्ति पुरा गरिसकेपछि समाजवादी ब्यवस्था स्थापना गरिसकेपछि मात्र यो क्रान्ति सुरु भएको हो । त्यसकारण, यो क्रान्तिनै समाजवादी ब्यवस्था स्थापना भईसकेपछि सुरु हुने क्रान्ति हुने भएको हुनाले यसवारे अहिले नै हामीले टाउको दुःखाउन आवश्वयक छैन । उपरोक्त दुवै विचारहरु गलत छन् ।

महान् र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्तिलाई चिन कम्युनिष्ट पार्टर्ीीे आन्तरिक मामिलाको रुपमा बुझ्ने विचार गलत विचार हो । यसले प्रथमत ः सिद्धान्तको महत्वलाई बुझ्दैन । दोस्रो कुरा यो विचारले सिद्धान्तको र्सार्वभौमिक चरित्र हुन्छ भन्ने कुरालाई पनि बुझ्न सक्दैन । मुख्य कुरा के हो भने, मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवाद एउटा र्सार्वभौमिक सिद्धान्त हो र यो र्सवत्र लागु हुन्छ । प्रयोग हुने वेलामा विशिष्ट परिस्थिति अनुसार यसको प्रयोग हुनु स्वाभाविक हो । दोस्रो कुरा महान् र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्तिको प्रयोग समाजवादी ब्यवस्था आएपछि मात्र हुन्छ भन्ने कुरा गलत हो । यो कुरा सही हो कि क.माओले यसको अन्वेषण चिनमा समाजवादको स्थापना पश्चात मात्र गर्नु भयो । तर यसको अर्थ यो निकाल्नु हुदैन कि यसको आवश्यकता समाजवादको स्थापना भईसकेपछि मात्र पर्दछ । महान् र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्तिलाई अभियानकै रुपमा प्राथमिक महत्व दिएर कुनबेला र कुन परिस्थितिमा लैजाने भन्ने विषय गम्भिर किसिमले मुल्याङ्कन गरेर टुङ्गो लगाउने विषय हो । तर यसवारे अध्ययन, छलफल गर्ने, चेतना र जागरण पैदा गराउने काम भने प्रारम्भवाट नै गर्नु पर्छ । जव यसको मुख्य उद्देश्य 'विश्व दृष्टिकोणको समस्या समाधान गर्नु हो'भने यसको अध्ययन र प्रयोग प्रारम्भवाट नै हुनु पर्ने कुरा प्रष्ट हुन्छ । दोस्रो कुरा कम्युनिष्ट आन्दोलनभित्रको समस्या क्रान्ति सम्पन्न भईसकेपछिको प्रतिक्रान्तिलाई रोक्नु मात्र होइन अपितु क्रान्ति सम्पन्न हुनु पर्ूवनै विभिन्न ढंगले विर्सजन गर्ने र पार्टर्ीीई गलत दिशातिर लैजाने काम र प्रक्रियालाई रोक्नु पनि हो । यो पक्षवाट हर्ेदा यो क्रान्तिलाई प्रारम्भवाट नै लागु गर्नु पर्ने कुरा प्रष्ट हुन्छ ।

निष्कर्षः

माथि प्रष्ट पारी सकिएको छ कि कम्युनिष्ट आन्दोलन आफैंमा एउटा अन्तर्रर्ााट्रय आन्दोलन हो । विश्वमा भएको असमान विकासका कारण क्रान्ति विश्वभरी एकैसाथ सम्पन्न हुन सक्दैन । क्रान्ति विश्वभरी नै एकैसाथ सम्पन्न हुने वा धेरै देशमा एकै पटक सम्पन्न हुनु पर्छ भन्ने ट्राटस्कीको सिद्धान्तको दिवालियापनको वारेमा लेनिनले स्पष्ट पारिसक्नु भएको छ । क्रान्ति एउटा-एउटा देशमा गरेर वा केही देशमा एकैसाथ सम्पन्न हुन्छ, तर हरेक क्रान्ति विश्व क्रान्तिको अंग हुन्छ र हुनै पर्दछ । हरेक देशका आ-आफ्नै विशिष्टता हुन्छन् । यि विशिष्टतालाई लेनिनले भन्नु भएजस्तै 'ठोस परिस्थितिको ठोस विश्लेषण'को पद्धतिवाट पहिचान गरिन्छ । मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादको प्रयोग तिनै विशिष्टताका आधारमा गरिन्छ । विशिष्टताहरु देश अनुसार फरक-फरक हुने भएकोले मालेमाको प्रयोगमा पनि त्यो भिन्नता देखिनु स्वाभाविक हो ।

यो एउटा सही प्रस्थापना हो कि कुनै पनि देशमा क्रान्ति सम्पन्न गर्नु पर्दा अन्य कुनै देशको क्रान्तिको जस्ताको तस्तै नक्कल गर्न सकिन्न । त्यसैले क्रान्तिलाई दोहोर्‍याउन सकिन्न र फोटोकपी जस्तो पनि हुदैन । क्रान्तिको विकास गर्नु पर्छ । यहिनेर 'क्रान्तिको मौलिकता'को प्रश्न पनि जोडिन पुग्दछ । 'कुनै देशको क्रान्ति आफ्नो मौलिकता अनुसार सम्पन्न हुन्छ' भनिरहदा यदि त्यसले आफ्नो देशको विशिष्टताको अर्थ दिन्छ भने त्यो एकदम सही हो । त्यसमा विवाद नै हुन सक्दैन । तर यदि 'मौलिकता'को अर्थ अहिलेसम्म मालेमाको पहुँचभन्दा वाहिर वा मालेमा भन्दा भिन्नको अर्थमा भन्न खोजिएको हो भने त्यो गलत हुन्छ र त्यस्तो 'मौलिकता'प्रति हामी र्सतर्क हुनै पर्छ । विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनको अनुभवको त कुरै छाडौं हाम्रो आफ्नै देशको कम्युनिष्ट आन्दोलनको अनुभवले पनि त्यस्तो 'मौलिकता'ले क्रान्ति र कम्युनिष्ट पार्टर्ीीई कसरी विर्सजन गराउँदो रहेछ भन्ने स्पष्ट गरेको छ ।

केही दशक मात्र अगाडिको कुरा हो तत्कालिन एमालेका शिर्षथ नेता मदन भण्डारी जो 'जनताको बहुदलिय जनवाद'का प्रस्तोता र पर््रवर्तक मानिन्छन् ले आफ्नो कार्यक्रमलाई 'मौलिक कार्यक्रम'भएको दावी गरेका थिए र एमाले पार्टर्ीी 'ज.ब.ज.को कार्यक्रम नेपाली क्रान्तिको मौलिक कार्यक्रम' भएको घोषणा गरेको थियो । तर, त्यो कथित 'मौलिक कार्यक्रम' स्पष्ट रुपमा संशोधनवादी कार्यक्रम भएकोमा अव शंका छैन । केही समय अघिसम्म एमाले 'भाई काँग्रेस'को रुपमा परिचित थियो । अहिले सम्म आईपुग्दा एमाले चाँही 'दाई काँग्रेस' बन्न कसिएको देखिन्छ । एमालेलाई यसरी पतन गराउने म’ख्य कारक तत्व त्यहि 'मौलिक' भनिने गरेको 'ज.ब.ज.को कार्यक्रम' भएको कुरा त स्पष्ट नै छ ।

यतिखेर विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलन रणनैतिक रक्षाको चरणवाट गुज्रिरहेको छ भन्नु अत्युक्ति हुने छैन । परन्तु, नेपालमा जनक्रान्ति आफ्नो अन्तिम चरणवाट गुज्रिरहेको छ । क्रान्तिको सफलताको सम्भावना र चुनौति दुबै उत्कर्षतर अघि बढिरहेका छन् । अहिलेसम्मको परिस्थितिमा सम्भावनाकै पक्ष प्रवल बन्दै गएको छ । मालेमाका र्सार्वभौमिक सिद्धान्तलाई नेपाली क्रान्तिको विशिष्टतामा ठिक-ठिक ढंगले लागु गरेर नै हामीले यो जनक्रान्तिलाई पर्ूण्ाता दिन सक्ने छौं । निश्चय पनि क्रान्ति सफल हुनेछ, नेपाली जनता विजयी हुनेछन् ।

मितिः २०६६ मंसिर २४,

Read Full story

माओत्से-तुङ्ग र क्रान्तिको दिशा

- नेत्रविक्रम चन्द 'विप्लव'

महान् नेता माओत्से-तुङ्गले वैज्ञानिक समाजवादको क्षेत्रमा दुइवटा र्सार्वभौम महत्वका खोज गर्नु भएको छ । -१) जनवादी राज्यसत्ताको सिद्धान्त र -२) निरन्तर क्रान्तिको सिद्धान्त । दुवै सिद्धान्तहरु कम्युनिष्ट आन्दोलनका ठुल-ठुला संर्घष्ाका विचवाट अनुसन्धान गरिएका हुन । यी सिद्धान्तहरुले आजको वैज्ञानिक समाजवादी आन्दोलन र नेपाली क्रान्तिकारी कम्युनिष्टहरुलाई दिशा निर्देश गरिरहेका छन् ।

माओले गर्नु भएको पहिलो अनुसन्धान अर्थात जनवादी राज्यसत्ताको सिद्धान्त तेस्रो मुलूकहरु या अर्ध पँूजिवादी देशहरुको क्रान्तिसँग सम्बन्धित अनुसन्धान हो । उहाँको यो सिद्धान्तले पँूजिवादवाट मात्र वैज्ञानिक समाजवादमा जान सकिन्छ या समाजवादी क्रान्तिको लागि पँूजिवादी आधारहरु विकसित भएको हुनु पर्दछ भन्ने मान्यतालाई विकास गरिदियो । यो सत्ताको सिद्धान्तले सावित गरिदियो कि अर्ध पँूजिवादी देशहरुको क्रान्तिको नेतृत्व कम्युनिष्ट पार्टर्ीी गर्न सम्भव छ, गर्नु पर्दछ । त्यस्तो क्रान्तिद्वारा राज्यसत्तालाई पँूजिवादी राज्यसत्तामा नभई समाजवादी राज्यसत्तामा संगठित गर्न सकिन्छ भन्ने सावित गरिदियो ।

माओले जनवादी राज्यसत्ताको सिद्धान्त अगाडि सारीरहदा कम्युनिष्ट पार्टर्ीीभत्रैवाट अनेकौं खालका आरोपहरु पनि लागईयो । तर माओले जनवादी राज्यसत्ताकोलागि जनयुद्धको कार्यदिशा समेत अगाडि सार्नु भयो । पार्टर्ीीसेना र संयुक्त मोर्चा जस्ता क्रान्तिका तिन जादुगरी हतियारको प्रयोगद्वारा अन्ततः जनवादी राज्यसत्ता प्रमाणित भईछाड्यो । यसले चिनलाई मात्र होइन अन्य देशहरुलाई पनि मार्ग निर्देश गर्‍यो र गरिरहेको छ ।

माओको दोस्रो सिद्धान्त अर्थात निरन्तर क्रान्तिको सिद्धान्त वैज्ञानिक समाजवादी राज्यसत्ताको संरक्षण, विकास र रुपान्तरण -अन्त्य)को लागि गरिएको अनुसन्धान हो । यसलाई कम्युनिष्टहरुको आत्मीय पक्षसँग जोडेर भन्ने हो भने कम्युनिष्ट पार्टर्ीीे रक्षा, विकास र रुपान्तरणको सिद्धान्त पनि भन्न सकिन्छ । यसको प्रमुख उद्देश्य भनेको कम्युनिष्ट पार्टर्ीी कम्युनिष्ट पार्टर्ीी नेतृत्व गरेको समाजवादी राज्यसत्ता भित्र बार-बार पैदा हुने हर्ुर्किने र मौलाउने फोहर मैला, खराव सोच विचार र शैलीवाट समाजवाद र कम्युनिष्ट पार्टर्ीीई संरक्षण गर्नेसँग छ । जव माओले सोभियत संघको समाजवादी राज्यसत्तामा असाध्य विचलन र खराव विचार देख्नु भयो जव पर्ूर्वी यूरोपका देशहरुमा संकटहरु पैदा भएको देख्नु भयो र माफ्नै पार्टर्ीी चिनमा पनि फोहर मैलाहरु चुलिएको भेट्नु भयो देख्नु भयो ति विचलन, समस्या र खराव विचारको विरुद्धमा लड्न, समाजवादको रक्षा गर्न र कम्युनिष्ट पार्टर्ीीई संरक्षण गर्न निरन्तर क्रान्तिको सिद्धान्त अगाडि सार्नु भयो । यो विचारले आज संसार भरिका क्रान्तिकारी कम्युनिष्टहरुलाई दिशावोध गर्राई रहेको छ । सार संक्षेपमा भन्दा माओले विकास गर्नु भएका सिद्धान्तहरु कम्युनिष्ट आन्दोलनमा देखिएका खराव विचार र विचलन विरुद्धको संर्घष्ामा अनुसन्धान गरिएका सिद्धान्तहरु हुन । आजको दुनियामा यी सिद्धान्तको महत्व धेरै गुणा बढेर गएको बुझ्नु पर्दछ ।

माओका सिद्धान्त र जनयुद्ध

हाम्रो माओवादी पार्टर्ीी हाम्रो देश माओत्से-तुङ्गले विकास गर्नु भएको जनवादी राज्यसत्ताको राजनैकि विचार र जनयुद्धको कार्यदिशालाई दश वर्षम्म प्रयोग गरेर यो स्थितिमा पुगेको छ । आज माओवादी पार्टर्ीी जुन सफलता प्राप्त गरेको छ र नेपालमा जुन राजनैतिक परिवर्तन देखिएको छ, यसको सम्बन्ध माओले अनुसन्धान गर्नु भएको जनवादी राज्यसत्ता र जनयुद्धको सिद्धान्तसँग नै जोडिएको छ । तर हाम्रो देशमा जनवादी राज्यसत्ता स्थापना भईसकेको छैन अर्थात नेपाली क्रान्तिले पर्ूण्ाता पाईसकेको छैन । बरु शान्ति प्रक्रियाले जनयुद्ध र राज्यसत्तावारे नयाँ वहस र संर्घष्ाहरु सिर्जना गरिदिएको छ ।

माओवादी नेतृत्वले जनयुद्धको 'अन्त्य' -स्थगन) र 'शान्ति प्रक्रिया'को थालनी गरे पश्चात तिन वर्षबितेको छ । यस अवधिमा अन्योलपर्ूण्ा, अमर्ूतता र दिशाहिनता काफीमात्रमा वढे । प्रतिक्रान्तिकारी प्रवृति सबैतिर फैलिएको महसुस क्रान्तिकारीलाई हुदैछ । नेपाल र कम्युनिष्टहरुमा फेरी क्रान्तिवारे ठूल-ठूला मतभेद र विवादहरु शुरु भईरहेका छन् । क्रान्ति सम्भव छ र छैन, क्रान्ति सम्भव त छ तर अहिले सम्भव छैन साथै क्रान्ति संर्घष्ावाट सम्भव छैन 'माथिवाट' -संसदवाट) सम्भव छ, हैन संर्घष्ावाट मात्र सम्भव छ जस्ता मत विमतमा क्रान्ति परेको छ । केही नेताहरु त आ-आफ्नो मतलाई झण्डा बनाएर दौडिन पनि थालिसकेका छन् ।

नेपाली क्रान्ति १५ वर्षअगाडिसम्म असाध्यै विवादमा थियो । क्रान्ति हुन सक्छ, हुन सक्दैन, क्रान्ति जनयुद्धवाट कि बहुदलीय जनवादवाट - क्रान्ति शान्तिपर्ूण्ा कि सशस्त्र - भएभरका गलत विवादहरुलाई भंग गर्दै जनयुद्धले नयाँ वहस दियो । आज जनयुद्धको 'अन्त्य' -स्थगन) र 'शान्ति प्रक्रिया' पछि पुनः यो विवाद देखिएको छ । यसो हर्ेदा यो अलि असहज र डरलाग्दो देखिए पनि यस्तो विवाद क्रान्तिको खास-खास चरणमा आउनु स्वभाविक हुन्छ । यस्तो विवाद र संर्घष्ा नछिचोलेर कुनै पनि क्रान्ति र क्रान्तिकारी विचार सफल भएको छैन । यो सच्चाई बुझ्न क्रान्तिको अन्तर्रर्ााट्रय र राष्ट्रिय सर्न्दर्भ माथि ध्यान पुगाउनु उपयुक्त हुन्छ ।

क्रान्तिको अन्तर्रर्ााट्रय पक्ष

विचारक कार्ल मार्क्सले बैज्ञानिक समाजवाद र समाजवादी राज्यसत्ताको अनुसन्धान नगर्दासम्म राज्यको विवाद राज्यसत्तामा मात्र थियो तर जव मार्क्सले वैज्ञानिक समाजवादी राज्यसत्ताको अनुसन्धान गर्नु भयो तव प्रयोगलाई लिएर ठूल-ठूला विवाद देखा परे । विवाद कम्युनिष्टभित्र दर्ुइ धारमा विभक्त भयो र निरन्तर चलिरहृयो । कार्ल मार्क्सले राज्यसत्तालाई केन्द्रमा राखेर सोच्न थाल्नु भयो भने प्रुधो र बाकुनिनहरुले सुधार र आन्दोलनवाट मात्र सोच्न थाले । मार्क्स र उहाँका अनुयायीहरुले बैज्ञानिक समाजवादी राज्यसत्तामा जोड दिनुभयो भने प्रुधोहरुले पँूजिवादी राज्यसत्ताकै वरिपरि रहेर सुधार गर्नतिर क्रियाशिल भए । मार्क्स पछि राज्यसत्ताको विवादले लेनिनहरुलाई समात्यो । जब लेनिनले राज्यसत्तालाई केन्द्रमा राखेर अघि बढ्नु भयो, क्रान्तिको विवाद भयंकर ढंगले चुलियो । लेनिनको पालामा यो विवादले क्रान्तिकारी धारा र संशोधनवादी धाराको रुप लियो । क्रान्तिकारी धाराको नेतृत्व लेनिन स्टालिनहरुले गर्नु भयो भने संशोधनवादी धाराको नेतृत्व प्लेखानोभ, मार्तोब, ट्रटस्की आदिले गरे । लेनिनले क्रान्ति र राज्यसत्तालाई जोड दिनु भयो भने प्लेखानोभ, मार्तोब, ट्रटस्कीले संसदवाद र शान्तिपर्ूण्ा संर्घष्ामा मात्र जोड दिए । यो विवाद स्टालिन र माओसम्म पनि पुग्ने नै भयो । बोल्सेविक क्रान्तिले राज्यसत्ताको मामिला हल गरेपछि पनि माओलाई क्रान्तिको विवादले छोडेन । जनवादी क्रान्तिको सिद्धान्त नै ठूलो विवादमा पर्‍यो । माओले जनवादी राज्यसत्तामा जोडदिंदा छन् तु स्यु, वाङ मिङ, लिलिसानहरुले या क्रान्ति असम्भव देख्दथे या वामपन्थी अवसरवादी तर्क गर्दथे । दुवैले जनवादी राज्यसत्ताको विरोध गर्दथे । माओले जनवादी क्रान्ति पुरा गरेपछि पनि क्रान्ति अगाडि बढाउने मुद्दामा विवादहरु भईनै राख्यो । एउटा महत्वपर्ूण्ा यथार्थ के छ भने मार्क्सदेखि माओसम्म आउदा क्रान्तिका विवादहरुमा निकै पटक पार्टर्ीी फुट्ने, फेरी जुट्ने र फेरी फुट्ने प्रक्रियाहरु पनि चलेका थिए । अझ रोचक त यो छ कि लेनिनको पार्टर्ीी यस्तो पार्टर्ीीनि हो जसले क्रान्ति गर्ने र नगर्ने, राज्यसत्तामा जोडदिने र नदिने विषयलाई लिएर एक समयमा दर्ुइ कार्यनीति समेत प्रयोग गर्दथ्यो । तर यी सवै विवादहरुलाई क्रान्तिको शुरुवात र समापनले बदलिदिने गर्‍यो । हाम्रो नेपाली क्रान्ति पनि अन्तर्रर्ााट्रय आन्दोलनकै एउटा कडी भएकोले वर्तमान विवादलाई स्वभाविकै ठान्नु पर्दछ ।

क्रान्तिको राष्ट्रिय पक्ष

हाम्रो देशको कम्युनिष्ट आन्दोलनले ६० वर्षपूरा गरेको छ । यहि इतिहासमा कम्युनिष्ट पार्टर्ीीत्र नेपाली क्रान्ति र राज्यसत्ताको विषयलाई लिएर विवाद र संर्घष्ा चलिआएको छ । क्रान्ति गर्नु पर्दछ र सम्भव छैन, लाइन क्रान्तिकारी हुने कि सुधारवादी हुने भन्नेमा संर्घष्ा निरन्तर चलिरहृयो । कमरेड पुष्पलालले क्रान्ति र राज्यसत्तामा जोड दिएको पाइन्छ भने मनमोहन र केशरजंग रायमाझीहरुले राज्यसत्तामा होइन, सुधार र सम्झौतामा जोड दिए । क्रान्ति सम्भव छैन, अझ सशस्त्र क्रान्ति त सम्भवै छैन भन्ने संशोधनवादी धारा रायमाझी, तुलसीलाल एमाले हुदै मदन भण्डारीको बहुदलीय जनवादमा संश्लेषण हुन पुग्यो । बहुदलीय जनवाद वास्तवमा संशोधनवादको पराकाष्ठा र पँूजिवादकै पुनः संस्करण मात्र रहृयो । अर्कोतर्फमाओवादी जनयुद्ध पुष्पलाल, झापा व्रि्रोह हुँदै संश्लेषित हुन आई पुुगेको हो । यसले पार्टर्ीीे फुटसम्मलाई स्वीकार गरेर पनि जनवादी राज्यसत्ता र क्रान्तिको सफलतामा ध्यान केन्द्रित गरेको छ । तर इतिहाससिद्ध सच्चाई यो छ कि जनयुद्धको शुरुवातले यस्ता विवादहरुलाई एकदमै नयाँ ठाउँमा पुगाई दिएको हो । परन्तुः यतिवेला शान्तिप्रक्रिया चलिरहेको छ । शान्तिप्रक्रियामा राष्ट्रको आवश्यकता र जनताको आकांक्षा पुरा हुन सकिरहेको छैन । क्रान्तिनै हो भने यो कसरी अगाडि वढ्ला धेरैमा प्रष्टता छैन । यो स्थितिमा नेपाली क्रान्तिवारे पैदा भएको विवाद र वहस स्वभाविक छ । यद्यपी क्रान्तिले निश्चित समयपछि अर्को मोड लिएरै छोड्ने छ र त्यसवाट पुन नयाँ स्थिति बन्नेछ । यसो भनेर के फेरी आजको गहन वहस र विवादहरुवाट मुख फर्काएर वा वेप्रवाह भएर बस्न सक्छौ त - के सही हो र के खराब हो भन्ने जिम्मेवारीवाट पन्छिन पाउँछौं त - अँह, त्यो हुन सक्दैन, सवैभन्दा खराबलाई खराब नै भन्नु पर्दछ र सहीलाई सही भन्न सक्नै पर्दछ ।

क्रान्ति विरोधी खराब प्रवृति

क्रान्तिको वहस भईरहदा अव नेपालमा क्रान्ति सम्भव छैन भन्ने विचार आउन थालेको छ । क्रान्ति सम्भव छैन भन्ने विचार सवैभन्दा खराब विचार हो । यो सिधारुपमा भन्दा दक्षिणपंथी संशोधनवाद नै हो । यसले क्रान्तिकारी पार्टर्ीीक्रान्तिकारी वर्ग र जनतालाई संसदवादी पँूजिवादीहरुको पुच्छरमा बदलिदिन्छ र क्रमशः क्रान्तिको धार भुत्याउदै विर्सजनवादमा पुर्‍याउँदछ । तर क्रान्ति सम्भव छैन भन्ने बुझेर मात्र सही भईहाल्दैन । यसभित्र पनि सम्भव छैन र अहिले सम्भव छैन भन्ने दर्ुइ पाटा छन् ।

क्रान्ति सम्भव छैन र अहिले सम्भव छैन भन्ने धार हर्ेदा नजिक जस्तो देखिन्छन् अन्ततः मिल्न पनि सक्छन् तर यी एकै छैनन् । क्रान्ति सम्भव छैन र अहिले सम्भव छैन भन्ने विचको अन्तर र क्रान्तिकारी आन्दोलनमा यसले पार्ने प्रभाववारेमा गहिरोगरी दृष्टि पुर्‍याउनु पर्दछ ।

विश्वभरीका क्रान्तिमा जस्तै नेपाली क्रान्तिले पनि यी दर्ुइ गलत प्रवृतिसँग लड्दै आफुलाई अगाडी बढाएको छ । जब क्रान्तिको कुरा चल्दछ, क्रान्तिको तयारीको वहस हुन्छ र क्रान्तिमा प्रवेश गर्ने वेला हुन्छ पार्टर्ीीाहिर र पार्टर्ीीभत्रवाट यी दर्ुइ प्रवृतिहरुले विवाद शुरु गर्दछन्, घेरा हाल्दछन् र पार्टर्ीीई फुटसम्म पुर्‍याउदछन् । एकथरी क्रान्तिको विरुद्धमा पुरै हमला गर्न थाल्दछन् "क्रान्ति सम्भव छैन, क्रान्तिमा जानै सकिदैन, जानु हुँदैन" "नेपालमा क्रान्ति गर्ने आधारहरु नै छैनन्" आदि-आदि । अर्काथरी पनि क्रान्तिको विरुद्धमा त ओर्लिन्छन् तर अलि फरक तरिकाले । पहिलो प्रवति भन्दा नरम र दर्ुइ धारे तर्कहरुको साथमा । यिनीहरु भन्न थाल्दछन्- 'क्रान्ति त गर्ने हो, गर्नु पनि पर्दछ तर अहिले नै वेला भएको छैन', 'अहिले नै परिस्थिति वनेको छैन', 'अहिले नै गर्दा हतारो र अपरिपक्व भईन्छ', 'अहिले हाम्रो तयारी र शक्ति पुगेको छैन' यस्तै-यस्तै । यिनीहरु जेमा पनि अहिले भन्ने शब्दको खुव मिठो संग प्रयोग गर्दछन् ।

हामीले झट्ट हर्ेदा क्रान्ति संभव छैन, क्रान्तिमा जानु हुदैन, पूँजिवादी राज्यसत्ता अन्तरगत नै क्रियाशिल हुनु पर्दछ भन्ने धारा प्रमुख समस्या र अहिले संभव छैन भन्नेवाला प्रवृति कम समस्या या सहायक समस्या जस्तो लाग्दछ । यथार्थमा क्रान्तिलाई अगाडि वढाउँने सवालमा क्रान्तिको ठोस तयारी र पहल गर्ने विषयमा सिधा 'क्रान्ति संभव' छैन भनेर आउने प्रवृति भन्दा 'अहिले वेला भएको छैन' भन्ने प्रवृति खतरनाक रहेको छ ।

क्रान्ति सम्भव छैन र क्रान्ति गर्नु हुदैन भन्ने प्रवृति समस्या त हो नै तर यो कुनै नयाँ खालको नबुझिएको र भ्रमदिन सक्ने समस्या होईन । यो मार्क्सको पाला देखि आज सम्म प्रत्यक्ष देखिएको समस्या हो । या प्रुडो देखि मिलेराँ, वर्नस्टीन, काउत्स्की, मार्तोभ, ख्रुश्चोभ, छन् तु स्यु, भारतको पश्चिम बंगाल हुदै नेपालको एमाले सम्म सवैले प्रष्ट देखेको समस्या हो । यो प्रुडोको समाजवाद देखि मदन भण्डारीको वहुदलीय जनवाद सम्म आउँदा उदा‹एिको प्रवृति हो । यो सिधा संशोधनवाद हो । तर्सथ यस प्रति त्यती भ्रम, अस्पष्टता र सहमति हुने देखिदैन । तर 'क्रान्ति अहिलेनै संभव छैन', 'अहिले नै वेला भएको छैन' भन्ने प्रवृति खुल्ला संशोधनवाद जस्तो न उदाङ्गएिको अझ यसो भनौ कि क्रान्तिकारी आन्दोलन भित्रै रहेर क्रान्तिकारीहरुसंग संगै उभिएर व्यक्त हुने समस्या हो । यो सवैले सजिलै वुझन सक्ने पनि हुदैन, यो वडो चलाखीपर्ूण्ा ढङ्गले अरुलाई चक्मा दिने हुन्छ । यसले मसिनो र मिठो स्वरमा तर्कहरु गर्दै भन्छ- क्रान्ति त नगरी हुदैन, तर के गर्ने तयारी पुगेको छैन, दुश्मन वलियो छ, परिस्थिति वनिसकेको छैन, त्यसैले अहिलेनै क्रान्ति संभव छैन, यो तर्क भित्र कयौर् इमान्दार मान्छेहरु पनि पर्दछन् र भ्रमित हुन पुग्दछन् । हो त यदि तयारी नै छैन भने क्रान्ति गर्न किन हतारो गर्ने - अनावश्यक क्षति किन वेहोर्ने -

'क्रान्ति अहिले संभव छैन' के यो प्रवृतिले परिस्थति तयार नभएकोले या क्रान्तिको वेला नभएकोले तयारी गर्न र तयारी पछि क्रान्ति गर्न यसो भन्दछत - उसको कुरा सुन्दा त यसो होकि भन्ने पर्दछ तर यो पुरै गलत भ्रामक कुरा हो । यो तर्क गर्नेले कहिले पनि क्रान्तिका अनिवार्य र्सत र आधारहरु तयारी गर्ने तिर लागेको छैन । यसले त भएको तयारी र संभावनाहरुलाई पनि अस्वीकार गर्नेतिर मै घुडा धस्दछ । त्यतिमात्र होईन अहिले संभव छैन भन्ने कुरा मात्र राख्दैन, उसले अहिलेको वाटो र समाधानमा तर्क गर्दछ, क्रान्तिको तयारी नपुगेकोले अर्को संभावना छोड्नु हुदैन, अर्को संभावना पनि हाम्रो विशेषतामा प्रवल छ । यो हाम्रो मौलिकता पनि हुन सक्छ त्यो हो 'क्रान्तिको तयारी' नहुदा सम्म सदन र सरकारवाट नेतृत्व गर्ने, माथिवाट हस्तक्षेप गर्ने, जनता र राष्ट्रको पक्षमा महत्वपर्ूण्ा योगदानहरु माथिवाट गर्ने शान्तिपर्ूण्ा क्रान्तिको पहल गर्ने, आर्थिक क्रान्तिमा जाने आदि आदि । यसले पनि सरदर चेतना भएका मान्छेहरुलाई रणभुल्लमा पार्दछ ।

क्रान्ति नयाँँ तरिकाले माथिवाट गर्नु पर्छ, अर्को खराव विचार र प्रवृति हो । माथि भनेको सदन र सरकार हो । सदन र सरकारवाट क्रान्ति गर्ने भन्नेलाई प्रतिकात्मक भाषामा माथिवाट गर्ने भनिन्छ । माथिवाट क्रान्ति गर्ने भन्नेहरुले आफनो भनाईलाई रोचक र आकर्ष वनाउन होला यसमा मौलिक र नया भन्ने शब्द राख्न रुचाउछन् । समाजवादी क्रान्तिका लागि यो प्रवृति कुनै नयाँ र मौलिक भने पटक्कै होईन । यो मार्क्सको पाला देखि वैज्ञानिक समाजवादी राज्यसत्ता विरोधीहरुले फलाक्दै आएको चिर परिचित संशोधनवाद नै हो ।

क्रान्ति माथिवाट गर्ने त्यो नयाँ र मौलिक तरिकाले गर्ने भन्ने प्रवृति भित्र पनि एउटै मात्र धार छैन । यस भित्र दर्ुइवटा धार छन् । एउटा जन्मजात क्रान्ति माथिवाटै गर्नु पर्दछ, सरकार र सदनको उपयोग गर्दै त्यहीवाट गर्नु पर्दछ भन्ने रैठाने माथिवाद, अर्को आफु कमजोर सानो र सत्ता वाहिर हुदा तलवाट क्रान्तिको नीति लागु गर्ने, वर्गसंर्घष्ा र युद्धको तरिकामा जोड दिने, माथि वाट क्रान्ति गर्नु पर्दछ भन्नेलाई संशोधनवादी र दक्षिणपंथी भन्ने तर आफु आन्दोलन र क्रान्तिको प्रक्रियामा वलियो हुदै जादा सत्ताको नजिक पुग्दै जाँदा अव त क्रान्ति नै यहीवाट भईहाल्छ भनेर तर्क गर्ने । प्राय तेस्रो मुलुकहरुमा देखा पर्ने समस्या पहिलो भन्दा दोस्रो खालको छ । हाम्रो देशमा पनि क्रान्तिकारी आन्दोलन कार्यकर्ता र जनताहरु दोस्रो खालको समस्यावाटनै वढी धोका खादै आएका छन् । नेपाली कांग्रेसले पहिले सशस्त्र संर्घष्ाको घोषणा गर्‍यो, दर्जनौले वलिदान गरे तर पछाडि गएर विस्तारवादी र सामन्तवादीहरुसंग संझौता गरेर शान्तिपर्ूण्ा क्रान्तिको नारा दिएर जनतालाई धोका दिन पुग्यो । कम्युनिष्ट पार्टर्ीी नेताहरुले त वारम्वार जनतालाई सशस्त्र संर्घष्ाको वाटोवाट प्रवेश गराएर संझौता, आत्मर्समपण र संशोधनवादको कोठाभित्र लगेर थुन्ने गरेका छन् । यसको ताजा उदाहरण एमाले नै हो । आज यो प्रवृति र समस्याले माओवादीलाई पनि घेरावन्दी गर्दैछ । फेरी तर्क शुरु भएको छ क्रान्ति माथिवाट नै संभव छ । अव क्रान्तिको वाटो आवश्यक छैन् । माथिवाट भन्दा अरु सोच्नु भनेको उग्रवादी सोचाई हो, आदि आदि । हामी नेपाली क्रान्तिकारीहरु जनक्रान्तिलाई जनवादी राज्यसत्ता स्थापना गर्ने लक्ष्य सम्म पुर्‍याउन चाहनेहरुलर्ेर् इतिहास देखिका अवसरवादी, संशोधनवादी खरावीहरुवाट शिक्षा लिदै गुलियोले वेरिएका 'अहिले संभव छैन', 'माथिवाट क्रान्ति गर्नु पर्दछ र मौलिक ढङ्गले गर्नु पर्छ' भन्ने प्रवृति जो सिधा संसदवाद, वहुदलवाद, दक्षिणपंथी अवसरवाद र वहुदलीय जनवाद सम्वन्धित छ, वाट र्सतर्क रहनु पर्दछ साथै त्यसवाट क्रान्तिलाई बचाउनु पर्दछ ।

नेपाली क्रान्तिको दिशा

नेपाली क्रान्ति जनवादी क्रान्तिकै प्रक्रियामा छ । जनवादी क्रान्तिको प्रमुख उद्धेश्य भनेको देशमा जनवादी राज्यसत्ताको स्थापना गर्नु हो । जनवादी क्रान्तिमा जनवादी राज्यसत्ताको लागि जनयुद्धको कार्यदिशा यसको प्रमुख दिशा हो । तर नेपाली क्रान्तिमा जनयुद्धको स्थगन -अन्त्य होईन) ले क्रान्तिको कार्यदिशानै वदलिदिएको जस्तो कयौलाई भान, कयौलाई साच्चै हो कि जस्तो लागिरहेको छ । वास्तविकता यस्तो होईन् ।

विश्व कम्युनिष्ट आन्दोलनमा धेरैतिर दर्ुइ कार्यदिशा प्रयोग भएका छन् । शान्तिपर्ूण्ा तरिकाले चुनावमा जाने संसदमा प्रतिस्पर्धा गर्ने, सरकार निर्माण गर्ने कार्यदिशा पनि प्रयोग भएको छ, सशस्त्र तरिकाले वर्गसंर्घष्ामा सहभागी हुने, युद्ध संचालन गर्ने, क्रान्तिको वलमा सत्ता स्थापना गर्ने, जनव्रि्रोह र जनयुद्धको कार्यदिशा पनि प्रयोग भएको छ । दुवै प्रयोगहरुलाई हर्ेदा आजसम्म विश्वको एकै पनि देशमा शान्तिपर्ूण्ा कार्यदिशावाट सत्ता प्राप्त भएको छैन, सामन्यत हुने सम्भावना पनि छैन । तर यो सच्चाई मान्नु पर्दछकी संसदीय र शान्तिपर्ूण्ा संर्घष्ाका कैयौं कार्यनीतिहरुले सशस्त्र संर्घष्ा संचालन गर्न या क्रान्तिलाई सफलतासम्म पुगाउन मद्दत गरेका छन् । मात्र राज्यसत्ता प्राप्तीको हिसावले सफल छैन तर व्यवहारतः पुष्टि भएको सच्चाई हो की जतिसुकै कठिनाई, क्षति, बलिदान र अप्ठ्यारो मानिए पनि सशस्त्र संर्घष्ा र जनयुद्ध विश्वका धेरै देशहरुमा विजयी भईसकेको छ । हलाकी जनयुद्ध र सशस्त्र व्रि्रोहवाट स्थापना गरिएका सत्ताहरु पनि लामो समय टिक्न सकेका छैनन् या असफल जस्ता देखिएका छन् । यसले राज्यसत्ता संरक्षण र विकासको पाटोमा भने हामी कम्युनिष्टहरु गम्भिर हुनै पर्ने भएको छ ।

हाम्रो देशको कम्युनिष्ट आन्दोलन धेरै लामो त छैन तर जति छ यसमा दर्ुइ कार्यदिशाको प्रयोग हुदै आएको छ । अझ हाम्रो देशमा खास-खास समयमा मुख्यत जनयुद्धको १०वर्षो कालबाहेक अरु सवै वेला र माओवादी बाहेक प्राय पार्टर्ीी क्रान्तिको शान्तिपर्ूण्ा बाटोमै छन् । तर हाल सम्मको शान्तिपर्ूण्ा संर्घष्ावाट कम्युनिष्टहरुले समान्त र दलालहरुको सत्तालाई उल्टाउन सकेनन् । बरु संसदवादीहरुलाई आवश्यता पर्दा साथ सत्ताका मालिकहरुले सजिलै गलहत्याई दिने, गिरफ्तार गर्ने र बन्दी वनाउने कार्य गरेका छन् । तर सशस्त्र संर्घष्ा र जनयुद्ध भने जति पटक शुरु भएका छन् ती कुनै पनि त्यतिकै टुङ्गएिका छैनन् । बरु तिनले छोटै समयमा लोकप्रियता लिएका छन् र जनताको विचमा स्थापित र विकास गरेका छन् । सामन्त र दलालहरुको सत्तालाई चोट पुगाएका छन् र सफल पनि भएका छन् । आज नेपाल गणतन्त्रको जुन स्थानमा छ इमान्दरीपर्ूवक भन्ने हो भने जनयुद्धको सफलताकै कारणले छ तर यतिवेला माओवादी पार्टर्ीी देश शान्तिप्रक्रियामा रहेका कारण नेपाली क्रान्तिको कार्यदिशा वारे पुनः वहस शुरु भएको छ । नेपाली क्रान्ति सरकार र सदनलाई मुख्य बनाएर होला या जनताको क्रान्तिकारी संर्घष्ालाई मुख्य बनाएर होला - क्रान्तिको बाटो शान्तिपर्ूण्ा होला कि व्रि्रोहयुक्त होला - दर्ुइमध्ये कुनै एक मात्र बाटो काफी होला कि एक मुख्य हुँदा-हँुदै अर्कोलाई जोडेर लानु पर्ला आदि ।

हामीले बुझ्नै पर्दछ कि क्रान्ति भनेको समग्र क्षेत्रमा चल्ने संर्घष्ा हो । कहिले काँही एउटा भागमा मात्र पनि देखा पर्ने कुरा फरक हो । अन्ततः राज्यसत्ताका समग्र क्षेत्रलाई पकड्नै पर्दछ । राज्यसत्ताका समग्र पक्षहरुवाट पुरानो सत्ताका संरचनाहरुलाई खाँदै नयाँ संरचनाहरु निर्माण गर्नेतिर जानु पर्दछ । परिणामा पुरानो राज्यसत्ताको स्थान नयाँ राज्यसत्ता, जनताको राज्यसत्ताले लिनु पर्दछ ।

क्रान्ति कस्तो होला या राज्यसत्ताको लागि हुने संर्घष्ा कस्तो होला यो केही मान्छे, नेता र पार्टर्ीीे इच्छामा मात्र भर पर्ने कुरा होइन, यो वर्ग, वर्गसत्ता र वर्ग शक्तिहरुको चरित्र, व्यवहारसँग सम्बन्धित हुन्छ । नेपालमा धेरै पटक असफल व्रि्रोहहरु भए भने पछिल्लो समयमा १०वर्षो जनयुद्ध भयो । यो त्यतिकै भएको होइन यसको प्रमुख कारण भनेको नेपालको सामन्ती दलाल पँूजिवादी वर्ग र उसको सत्ता थियो । उसले जनताका राजनैतिक, आर्थिक मागहरु पूरा गर्नु, सत्तामा जनताको भूमिका निर्माण गर्नुको सट्टा दमन गर्ने, हत्या गर्ने, निरङ्कुश शासन लाद्ने षड्यन्त्र गरेको थियो जसको प्रतिवादमा नै जनयुद्ध भएको थियो । या माओवादी पार्टर्ीी नेपाली क्रान्तिको बाटो जनयुद्धबाट तय गरेको थियो । आज पनि नेपाली सत्ताको चरित्र र सत्ता संचालक वर्गको प्रवृत्तिमा खासै परिवर्तन देखिएको छैन । हिजो जुन वर्ग सत्ताको मालिक थियो आज पनि मुख्य रुपले त्यही छ । हिजो सत्तामा बस्ने शासकहरुको चरित्र जनताप्रति जस्तो थियो आज पनि त्यस्तै छ । हिजो नेपाली जनता र सत्ताको बीचमा जस्तो अन्तरविरोध थियो आज पनि लगभग त्यस्तै नै छ । यसो भएपछि नेपाली क्रान्तिको कार्यदिशामा पनि खासै अन्तर आउने देखिंदैन ।

केही मान्छेहरु अबको क्रान्तिमा माथि र तल अर्थात सरकार, सदन र जनता मध्य कुन प्रमुख होला - माथिबाट गर्ने हस्तक्षेप र तलबाट संगठित गरिने सङ्र्घष्ामा कुन प्रमुख होला भन्ने प्रश्न गर्दछन् । यसको पनि प्रष्ट जवाफ हुन्छ सामान्यतः पुरानो सत्ताको चरित्र भनेको माथिबाछट तलतिर आउने या कारबाही गर्ने हुन्छ भने व्रि्रोहको चरित्र भनेको तलबाट माथितिर बढ्ने हुन्छ । उसले अधिनायकत्व लगाउँदा या कारबाही गर्दा जनताका सम्बन्धहरुलाई पनि प्रयोग त गर्दछ तर उसको त्यो प्रमुख हुदैन सहायक हुन्छ । व्रि्रोह या नयाँ सत्ताको सङ्र्घष्ाले पनि माथितिर बढ्दा सत्ताका सम्बन्धहरुलाई प्रयोग गर्दछ तर त्यो सहायक हुन्छ । सत्ताको लागि जनताबाट संचालन गर्ने सङ्र्घष्ा सहायक हुन्छ भने क्रान्तिको लागि माथिबाट गर्ने सङ्र्घष्ा सहायक हुन्छ । यसरी भन्दा क्रान्तिको लागि सरकार र सदन आवश्यकता हुन्छन् तर अनिवार्य हुँदैनन् अनिवार्य त व्रि्रोह नै हुन्छ । अर्थात क्रान्तिको लागि सरकार सदन अनिवार्य होइनन् तर जनता र जनताको सङ्र्घष्ा अनिवार्य हुन्छ ।

आजकाल केही-कोहिले क्रान्ति आवश्यक नभएकोे प्रचार गर्दछन् भने कोहिले माओवादी पार्टर्ीीदनमा सबैभन्दा ठुलो पार्टर्ीीएकोले क्रान्ति त्यहिवाट गर्नुपर्ने ठान्दछन् । तर यी तर्कहरु एकदमै हानिकारक, एकाङ्गी, अवस्तुवादी र गलत छन् । निश्चय नै माओवादी सदनमा सबभन्दा ठुलो पार्टर्ीी । त्यहाँबाट जनता र राष्ट्रको पक्षमा निभाउनुपर्ने भूमिका निभाउनै पर्दछ । तर माओवादी सदनमा भएकोले अब क्रान्ति त्यहींबाट मात्र हुन्छ या सरकार र सदनभन्दा बाहिर क्रान्तिको केन्द्र हुँदैन भन्ने सोच्नु पुरै गलत हुन्छ । संसारभर क्रान्तिकारीहरुले संसदलाई क्रान्तिको पक्षमा संगठित बनाएका छन् । हामी माओवादीले पनि बनाउँदै आएका छौं र बनाउनु नै पर्दछ । सम्भव भएसम्म त्यहिवाट क्रान्तिलाई सुदृढा पनि गर्नु पर्दछ तर यो मात्र क्रान्तिको केन्द्र या यो भन्दा बाहिर सोच्नु हुँदैन भनेर कहिल्यै भनिएको छैन र त्यो होइन पनि । बरु साँचो कुरा त के हो भने क्रान्तिकारीहरुलाई सदन र सरकारमा संकोचित बनाएर या कैद गरेर क्रान्तिको गला रेट्ने खेल अन्यत्र पनि चले र नेपालमा पनि यो षड्यन्त्र चल्दैछ । संविधानसभा देखि कटुवाल प्रकरण र भारतीय विस्तारवादी हस्तक्षेपसम्म पुग्दा त यो खुलस्तै भएको छ । तर्सथ हामी स्पष्ट हुनर्ुपर्दछ, नेपाली क्रान्तिको लागि सदन, सरकार सहयोगी हुन सक्दछन्, त्यसलाई ठिक तरिकाले सदुपयोग पनि गर्नुपर्दछ तर त्यहाँमात्र भर पर्नुहुँदैन । कसैले त्यहाँमात्र भर पर्ने वा आवश्यकता भन्दा बढी महत्व दिने वकालत गर्दछ भने त्यो सहि बुझाई होइन । त्यसले घुमाई फिर्राई पार्टर्ीीई संसदवादी कार्यदिशातिर ढकेल्नसक्छ र नेपाली क्रान्तिलाई बर्बाद गर्नसक्छ । त्यसवाट बच्न नेपाली क्रान्ति मुख्यतः जनता र जनताको क्रान्तिकारी सङ्र्घष्ामा भर पर्नु पर्दछ । सिधा भन्दा जनताको जनव्रि्रोह मुख्य हुने कार्यदिशामा भर पर्नु पर्दछ । अर्थात अहिले पनि नेपाली क्रान्तिको कायदिशा जनवादी राज्यसत्ताको लागि जनव्रि्रोहको कार्यदिशा नै सही छ । माओले अनुसन्धान गर्नु भएको जनवादी राज्यसत्ताको सिद्धान्तले गरेको निर्देश र नेपाली क्रान्तिको विशेषता र आवश्यकतालाई अभिन्न रुपले बुझ्ने वास्तवमै महत्वपर्ूण्ा कुरा हो । यसलाई सवै इमान्दार क्रान्तिकारीहरुले आत्मसात गर्नै पर्दछ । द्द

Read Full story

अमेरीकामा क्रान्ति सम्भव छ ?

- धर्मेन्द्र बास्तोला 'कञ्चन'

अन्तर्रर्ााट्रय कम्युनिष्ट आन्दोलनमा वहसको एउटा विषय हुने गर्छ-के अमेरीका जस्तो साम्राज्यवादी मुलुकमा र्सबहारा क्रान्ति सम्भव छ - आधुनिक संशोधनवादका लागि मार्क्सवादको प्रयोग समाज परिवर्तनका लागि गरीने बैज्ञानिक अभ्यास होईन कारखाना मालिक र कारखानाका मजदुरहरुका वीचको अन्तरविरोध समाधान गर्ने मान्यता मात्र हो । यो वुझाई यथार्थमा गैर मार्क्सबादी प्रवृत्ति हो, जो अहिलेको दुनियाँमा निकै हावी भएको छ । समाजवादी आन्दोलनका कतिपय सुधारवादी सिद्धान्तकारहरु यो ठान्दछन कि साम्राज्यवादी मुलुकहरुमा र्सवहारा क्रान्तिको आवश्यकता छैन । उनीहरुका विचारमा, साम्राज्यवादका आधुनिक विशेषताहरु विश्वव्यापीकरण, निजीकरण र उदारीकरणको प्रक्रियावाट साम्राज्यवादको चरम विकास भएकोले अव कुनै वर्गसंर्घष्ाको प्रक्रियावाट या माओबादी आन्दोलनको प्रक्रियाबाट होईन वगसंर्घष्ाको आवश्यकता विनानै विश्वलाई साम्यबादी समाजमा रुपान्तरण गर्न सम्भव छ । कम्युनिष्ट विरोधी कतिपय मानिसहरुका लागि चीनियाँ क्रान्ति देखि महान र्सवहारा सा“स्कृतिक क्रान्ति सम्म "माओ त्से- तुङ्ग एउटा यस्तो व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो, जसले विश्वको एक चौथाई जनसंख्या माथि निर्विवाद शासन लाद्नु भयो", "वहाँ जीवनभर एउटा कुरामा स“धै स्पष्ट रहनुभयो, र यो स्पष्टता भित्र एउटै कुरा वहा“ आफु र आफ्नो राजकिय सत्ता निहीत थियो ।"

विश्वका उत्पीडित जनसमुदायका लगि माओवादी विज्ञान जनताको मुक्ति र समाज परिबर्तनको दर्शन हो । चीनियाँ क्रान्तिको उथलपथलवाट विकास भएको माओेवाद मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादको उच्च र समष्टीगत विकास हो । "मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवाद र्सार्वभौम रुपमा लागु हुने जीवन्त र वैज्ञानिक विचार हो, यो निरन्तर रुपमा विकास हुने र यसलाई क्रान्ति सम्पन्न गर्ने प्रक्रियाकोे साथसाथै सामान्यतया मानव ज्ञानको विकासको प्रक्रियामा अरु समृद्ध गर्न सकिन्छ" ।

माओवाद समाज विज्ञानको एउटा र्सार्वभौम दर्शन हो, जसको रचनात्मक प्रयोग र विकासवाट अमेरीका र अमेरीका जस्तै विश्वका विकसित मुलुकहरुमा क्रान्ति सम्पन्न गर्न सकिन्छ । अमेरीका जस्तो मुलुकमा के अहिले क्रान्ति सम्भब छ - यो एउटा चुनौतिपर्ूण्ा प्रश्न हो । तर यस प्रकारको संर्घष्ाका लागि आवश्यक पर्ने एउटा महत्व पर्ूण्ा प्रश्न हो- नेतृत्वको विकास । नेतृत्वको विकास विना क्रान्तिकारी आन्दोलनको विकास गर्न र क्रान्तिको ऐतिहासिक आवश्यकता पुरा गर्न सकिदैन । "जति संर्घष्ा गरेपनि, जतिसुकै वलिदान गरेपनि, यदि क्रान्तिकारी नेतृत्व हुन सकेन भने त्यो आन्दोलन आफैमा विचलीत हुने, विश्वासघात हुने र अन्ततः यो पराजित हुने खतरा रहन सक्दछ ।" संर्घष्ाको वस्तुगत आवश्यकता र ऐतिहासिक अनुभववाट पनि स्पष्ट हुन्छ कि कुनै पनि मुलुकमा क्रान्ति सम्पन्न गर्नका लागि नेतृत्वको विकास हुनु एउटा अनिवार्य शर्त हो ।

अमेरिका जस्तो मुलुकमा क्रान्ति सम्पन्न हुन सम्भव छ कि छैन भन्ने प्रश्न त्यहा“ माओबादी नेतृत्वको विकास हुन सक्ने या नसक्ने कुरासँग गहिरो गरी सम्वन्ध राख्दछ । कुनैपनि मुलुकमा माओवादको लागू र विकास नगरीकन त्यहाँ क्रान्ति हुन संभव छैन् । बिकशित मुलुकका कतिपय वामपन्थीहरु यो तर्क गर्छन कि मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवाद र्सवहारा वर्ग अथवा आर्थिक रुपले विपन्नवर्गको दर्शन भएकोले आर्थिक रुपले सम्पन्न एवं विकसित देशहरुमा मालेमावादको प्रयोग हुन सक्दैन । उनिहरुको तर्क यो पनि रह“दै आएको छ कि र्सवहारा वर्ग भनेको पू“जीवादी उत्पादन सम्बन्ध भएका मुलुकहरुमा कारखानाका मालिक पू“जीपतिवर्गबाट चुसिएका मजदुरहरु हुन जो आजको युरोप र अमेरीकामा पाउन संभव छैन । यी वाम वुद्धिजीविहरुको तर्कमा ती मजदुरहरु या त ठुला-ठुला ढनाढ्य तथा कुलीनवर्गमा परीणत भएका छन या ती मजदुरहरु सामाजिक सुरक्षा, राज्यवाट प्राप्त गरीने सुविधाका कारण सामाजिक परिवर्तनका लागि विल्कुल अनिच्छुक छन । ती बाम बुद्धिजीबीहरु म्ान्दछन कि यस प्रकारको स्थिति भएको मुलुकहरुमा माओवादी सिद्धान्त आबस्यक हुदैन । यस प्रकारको विचार राख्ने वुद्धिजीवीहरुको तर्कमा मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादको प्रयोग र विकासको कुनै अर्थ रहन सक्दैन ।

मार्क्सवाद-दरीद्रहरुको दर्शन हो कि समाज परिबर्तको दृष्टिकोणमा बुद्धिजीबीहरुको वौद्धिक दरीद्रता - यो विषय मार्क्सकै समयमा व्यापक छलफल भैसकेको हो, तर अहिले नया“ शैलीमा पुरानो वहस केवल अमेरीका या युरोपमा मात्र होईन यो नेपालमा पनि चल्दै आएको छ । नेपालका संसदवादी कम्युनिष्टहरु, सशोधनवादीहरु तथा कम्युनिष्टको र्साईनवोर्ड भित्र लुकेका साम्राज्यबाद तथा विस्तारवादको सेवा गर्ने दलालहरु अहिले मार्क्सवाद-लेनिनवाद-माओवादको औचित्य नेपालमा नरहेको कुरा गर्दै हि“डन थालेका छन । परन्तु मार्क्सवादको कुनै दर्रि्रहरुको दर्शन होईन यो समाज परर्ीबर्तनको जीवन्त र निरन्तर विकास भईरहने दर्शन हो भन्ने वुझ्न आवश्यक छ ।

कुनै पनि मुलुकमा क्रान्ति सम्पन्न हुनका लागि बस्तुगत र आत्मगत पक्षहरु तैयारी अवस्थामा हुन आवश्यक हुन्छ । बस्तुगत पक्ष भन्नाले समाजको आर्थिक, राजनैतिक, सामाजिक अवस्था भन्ने वुझिन्छ । दुस्मनको आत्मगत अवस्था कम्जोर हुनु, अन्तराष्ट्रिय परिस्थिति क्रन्तिका लागि अनुकुल हुनु बस्तुगत अवस्था हो । र आत्मगत पक्ष भन्नाले बैचारिक, राजनैतिक र सांगठनिक हिसाबले मजबुत पार्टर्ीीे उपस्थिति भन्ने बुझिन्छ । साम्राज्यवाद र र्र्सवर्हारा क्रान्तिको वर्तमान युगमा सामान्यतया क्रान्तिका लागि बस्तुगत अवस्था मजबुत रहेकै हुन्छ । लेनिनले विशौ“ शताब्दीको पहिलो दशकमा विश्लेशण गर्नु भएको थियो, अमेरीकाको बर्ुर्जुवा सत्ता यति सडी-गलीसकेको छ कि त्यसलाई रद्धीको टोकरीमा फाल्नु बाहेक त्यसको सरसफाई गरेर अमेरीकी जनताको हितमा प्रयोग गर्ने लायक छैन । यसबाट यो स्पष्ट हुुन्छ कि अमेरीकी बस्तुगत स्थिति धेरै लामो समय देखि क्रान्तिकालागि परिपक्क रह“दै आएको छ । तर पनि त्यहा कम्युनिट आन्दोलन लामो समय देखिनै प्रतिरक्षात्मक रहेको स्पष्ट छ । क्रान्तिकारी आन्दोलनको बिकाश र त्यसको सम्पन्नताकालागि अत्यन्त महत्वपर्ूण्ा पक्ष भनेको क्रान्तिकारी नेतृत्वको बिकाश हो, जसले क्रान्तिको आत्मगत आबस्यकताको पर्ुर्ति गर्दछ । माओबादी नेतृत्वको बिकाश बिना त्यस प्रकारको कम्युनिष्ट नेतृत्व सम्भव हुनै सक्दैन । माओबादी नेतृत्वको बिकाश भन्नाले त्यहि कुरालाई बताउ“छ जुन नेतृत्वले बिद्धेमान समाजका अन्तरबिरोधलाई ठिक स“ग बुभ\mन सक्दछ र ती अन्तरबिरोधहरुलाई क्रान्तिको हितमा प्रयोग गर्न सक्दछ । कम्युनिष्ट पार्टर्ीीे नेतृत्वले समाजमा देखियका सामान्य बिशेशतालाई बिशीष्टीकरण गर्न सक्दछ र बिशिष्टतालाई सान्यीकरण गर्न सक्दछ । यस प्रकारको सामान्यलाई बिशिष्टीकरण गर्ने र बिशिष्टतालाई सामान्यीकरण गर्ने नेतृत्वको टिम बिना समाजमा बिद्धेमान अन्तरबिरोधहरुलाई बुभ\mन सकि“दैन र ती अन्तरबिरोधहरुलाई क्रान्तिको हितमा प्रयोग पनि गर्न सकि“दैन ।

बिश्वका उत्पिडीत मुलुकहरु जस्तै अमेरीकी समाज पनि अमेरीकी साम्राज्यबादले लादेको एकाधिकार पूजीपतिहरुको चरम् उत्पीडन बाट गुज्रीरहेको छ । साम्राज्यबादी प“ूजी एकाधिकारबाट अति एकाधिकार, परजीबीबाट अति परजीबी, केन्द्रीकृत बाट अति केन्दीकृत, मरणासन्नबाट धेरै पटक मृत भैसकेको अबस्थामा पुगेको छ । एकाधिकार पूजीबाद जो बीसौ शताब्दीको पूवार्धमा जनताको ब्यक्तिगत सम्पत्तिबाट बिस्तारै केही सयको संख्यामा रहेका कार्टर्ेे र सिन्डीकेटहरुमा संकेन्द्रीत बनेको थियो त्यो बीसौ शताब्दीको अन्तीम दशक र एककाईसौ“ सताब्दीको पहिलो दशकसम्म आउ“दा केही बित्तिय कंपनिहरुमा अथवा बिश्वभरमै रहेका केही आधी दर्जन बित्तिय कम्पनीहरुमा संकेन्द्रीत भएको छ । यो कुरा इतिहासबाट प्रष्ट भैसकेको छ कि साम्राज्यबादी पूजी जति संकेन्द्रीत हुन्छ त्यति नै परजीबी, त्यतिनै मरणासन्न तथा त्यत्तिकै एकाधिकार र निरंकुश हुने गर्दछ । साम्राज्यबादको बिश्लेषण गर्दै लेनिनले साम्राज्यबादी पुजीको चरीत्र बताउनु भएको थियो, यो पू“जी एकाधिकार, परजीबी, केन्द्रीकृत, र मरणासन्न अबस्थामा छ जो प“ूजीबादको चरम रुप हो । प“ूजीबादको पतन पछि स्थापना हुने समाजबादी ब्यबस्था आफ-से-आफ र बनिबनाई रुपले आफैमा स्थापित हुन सक्दैन । यसकालागि एउटा क्रान्तिकारी पार्टर्ीी सचेतरुपमा र योजनाबद्ध तरीकाले र्सबहारा बर्गीय राजनैतिक सत्ताकालागि जनतालाई राजनैतिक, बैचारिक र संगठनात्मक हिसाबले क्रान्तिकारी आन्दोलनमा उठाउन आबस्यक हुन्छ । एउटा क्रान्तिकारी आन्दोलनले न केबल आन्दोलनकालागि बरु साम्राज्यबादको असली अनुहारको पर्दाफास गर्न र र्सबहारा बर्गको समाज परर्ीबर्तन गर्ने ऐतिहासिक दायित्व बोध गराउ“न आमरुपमा प्रशिक्षित गर्छ । क्रान्तिकारी आन्दोलनले क्रान्तिकालागि जनतालाई एकजुट गर्न, संगठित गर्न र जनताको सत्ता स्थापना गर्न "यति तेज र यति सम्पर्ूण्ाता संग सिकाउ“छ कि जो सान्तिपर्ूण्ा समाजमा त्यो असम्भव जस्तै हुन्छ । र बिशेष रुपले महत्वपर्ूण्ा कुरा यो हुन्छ कि त्यसले केबल नेताहरुलाई मात्र होईन, आम जनतालाई पनि सिकाउ“छ" ।

साम्राज्यबादी उत्पीडन र त्यसको बचाब गर्ने सत्ताको प्रयोगबाट अमेरीकी क्रान्तिकारीहरुकालागि क्रान्तिकारी आन्दोलनको बिकाश गर्न र आम जनतालाई समाजको रुपान्तरण बारे प्रशिक्षित गर्न बस्तुगत आधारहरु परीपक्क रह“दै आएका छन । अमेरीकी समाजमा त्यसप्रकारको बस्तुगत अबस्था धेरै पटक देखा परेको कुरा स्पष्ट हुन्छ । कतिपय अबस्थामा आत्मगत पक्षलाई मात्र अलग गरेर हर्ेदा क्रान्तिकारी परीस्थिति नै पैदा भएको अबस्था देखा पर्दछ । जस्तो कि अमेरीकी जनता अमेरीकी शाशक बर्गले लादेको युद्धबाट आजित बनेको छ । सन १९४५ देखि अहिले सम्म आउ“दा कुनै पनि यस्तो बर्षछैन जहा अमेरीकी सम्राज्यबाद युद्धमा नहोमियको होस । अमेरीकाको गुप्तचर संस्था सीआईए संसारभरमा हस्तक्षप गर्ने बदनाम संस्थाका रुपमा चीनीन्छ । यसले यसले ठुला र शक्तिशाली देशहर्रुर् इटली -सन १९४८), इन्डोनेसीया -सन १९५५), ब्राजील -सन १९६२) देखि साना र कम्जोर मुलुक नेपाल -सन १९५९) सम्म आन्तरिक राजनैतिक मामिलामा हस्तक्षप गर्दै आएको छ । सीआईएले नेपालको ०७ सालको आन्दोलन पछि बनेको सरकारमाथि पनि आप\mनो हस्तक्षप बनाई राखेको थियो । सन १९५९मा नेपालमा नेपाली का“ग्रेसका बिपी कोईरालालाई चुनाबमा जिताउन समेत गुप्त रुपमा मदत गरेको थियो । अमेरीकी साम्राज्यबादको हस्तक्षपको नीतिकाकारण अमेरीकी जनता समेत बिश्वभरमा उसको सेवाकालागि बाध्य बनेको छ । जुन कुरा बिश्वमा शान्ति र समृद्धि चाहने नागरिककालागि पाच्य हुन सकेको छैन ।

अमेरीकी शैन्य नीतिले सन्सारलाई भयाबह र डरलाग्दो बिध्वस तिर लाने खतरा मात्र होईन, बिश्वका तमाम मुलुकहरुमाथि थोपरीएको युद्धका कारण बिश्वका करोडौ“ जनसमुदायकालागि अभिसाप समेत भएको स्पष्ट छ । बिश्वबा तमाम मुलुकहरुमा शैन्य अखडा जमायको अमेरीकाले तमाम मुलुकहरुमा आणबिक बमहरु समेत थुपारेको छ । खास गरी चीन र रुस माथि आक्रमण गर्ने र भारतमाथि नियन्त्रण गर्ने उध्यस्यले सामरिक बिस्तार गरेको स्पष्ट छ ।

अमेरीकी सरकारको युद्ध नीतिकै कारण त्यहाको आर्थिक अबस्था समय समयमा डा“वाडोल हु“दै आएको छ । सन २००३ मा अमेरीकी ब्यापार घाटा कुल गहृस्थय उत्पादन-जीडीपी) को तुलनामा अद्वितीय रुपमा बढेर ६ प्रतिशत पुग्यो । सन २००३ को लक्षित आर्थिक बचतमा ३ प्रतिशतले कमिआएको थियो र त्यो अर्को बर्ष२००४मा ५ प्रतिशतमा पुग्ने अनुमान गरीएको थियो । अमेरीकी ब्यापारीहरुलाई आर्थिक मन्दीको खतराबाट बचाउनकालागि र त्यहा“का जनतालाई सम्भाबित आर्थिक संकटबाट बचाउनकालागि पनि यहा“को शाषक बर्गले कुनै न कुनै मुलुकमाथि आक्रण गर्नु अनिबार्य थियो । उसले दैत्यहरुको धुरीमा राखेका देशहरु इरान, इराक र सीरीया मद्धे इराक माथि औपनिबेशिक हमला गर्‍यो ।

माओबाद मार्क्सबाद-लेनिनबाद को अहिले सम्मको उच्चतम बिकाश हो । लेनिनले एकाधिकार पूजीबादको बिकाश भैसकेको रुसमा क्रान्ति सम्पन्न गर्नु भएको थियो । लेनिनको नेतृत्वमा महान अक्टोबर क्रान्ति सम्पन्न भैसके पछि अन्तराष्ट्रिय कम्युनिष्ट आन्दोलनमा दर्ुइवटा बशसहरु चलेका थिए । प्रथमः अर्धसामन्ति अर्ध औपनिबेशिक मुलुकमा क्रान्ति सम्पन्न हुन सक्दैन । यसप्रकारको बहस चलाउने अन्तराष्ट्रिय नेताहरुमा बोरोदीन, एम एन, राय तथा वाङ्गमिङ लगायतका नेताहरु थिए । र दोश्रो बहस थियो निरन्तर क्रान्तिको प्रक्रियामा नजाने हो भने समाजबादी सत्ता बन्नै सक्दैन । यस प्रकारको बहस चलाउनेहरुमा ट्राटस्की र उनका र्समर्थकहरु थिए । यी दुबैथरी नेताहरुका बहसमा चीन जस्तो पिछडिएको मुलुकमा क्रान्ति सम्भब थिएन ।

माओ त्सेतुङ्गले चीनीया समाज र त्यसप्रकारको समाजमा गरीने क्रान्तिको बिश्लेषण गर्नु भयो । चीन जस्तो अर्धसामन्ती अर्धऔपनिबेशिक मुलुकमा नया“जनबादी क्रान्ति सम्पन्न गर्नुपर्ने आबस्यकता देखाउनु भयो र सामन्तबादी उत्पादन सम्बन्ध भएको मुलुकमा बर्ुर्जुवा बर्गको नेतृत्वमा पू“जीबादी क्रान्ति सम्पन्न भै सकेपछिमात्र समाजबादी क्रान्ति हुन सक्छ भन्ने परम्परागत मान्यताको सैद्धान्तिक एबं बैचारिक खण्डन गर्दै चीनमा र्सबहारा बर्गको नेतृत्वमा नया“जनबादी क्रान्ति सम्पन्न गर्नु भयो । जनबादी क्रान्ति सम्पन्न भैसकेपछि महान अग्रगामी छलाङ्ग लगायतका कार्यक्रम मार्फचीनको समाजबादी सत्तालाई जनताको राजकिय अधिकार सुनिश्चित गर्ने, चीनलाई बिश्वका समृद्ध देशको हाराहारीमा पुर्‍याउन त्रि्र रुपमा औध्योगिकरण गर्ने, आधुनिक कृषिर् उत्पादन र औध्योगिकरणको तालमेल गरी देशलाई समृद्ध पार्ने दिशामा चीन अगाडि बढ्यो । यसबाट अन्तराष्ट्रिय कम्युनिष्ट आन्दोलनमा बोरोदीन र ट्राटस्की पन्थीहरुले चलाएको बहस आफैमा मनोगत थियो र त्यो गलत थियो भन्ने ब्यबहारिक रुपमानै पुष्टि भयो ।

माहान र्सबहाराबादी सास्कृतिक क्रान्ति एकाधिकार पू“जीबाद भएको रुसमा गरीएको क्रान्ति या माओ त्सेतुङ्गको नेतृत्वमा सम्पन्न नया“जनबादी क्रान्ति जस्तो थिएन । यो क्रान्ति बिगतका क्रान्ति भन्दा बेग्लै चरीत्रको र्सबहारा क्रान्ति थिायो, जो समाजबादी सत्ता भित्रैबाट पैदाभएका बुजुबा बर्गका प्रतिनिधीहरुका बिरुद्धको ऐतिहासिक लर्डाई थियो । यो लर्डाईमा माओ त्सेतुङ्गले "बर्ुर्जुवा बर्गको मुख्यालयमा बम बर्षगर" भन्ने नरा दिनु भयो । जुन आन्दोलनको प्रभाव युरोप र अमेरीकामा समेत पर्नु अनिबार्य थियो । महान र्सबहाराबादी सास्कृतिक क्रान्तिको प्रभावले युरोपको जर्मनी र्रर् इटलीमा रेडआर्मीको जन्म दियो, बेल्जीयमा सीसीसी को जन्म दियो जसले युरोपमा अमेरीकी शैन्य उपस्थिपतिको बिरोध गर्दे अमेरीकी र्समर्थक शाशकका बिरुद्ध सशस्त्र संर्घष्ा चलायो । प|mान्समा बिध्यार्थी आन्दोलन चल्यो । र अमेरीकामा ब्ल्याक प्यान्थर पार्टर्ीी सशस्त्र आन्दोलन चलाउन थाल्यो ।

अमेरीकामा क्रान्ति सम्पन्न गर्न आबस्यक रणनीति र कार्यनीतिका सर्न्दर्भमा एउटा बहस चलीनै रहेको छ । योर् इतिहास निर्माण गर्न अमेरीकी र्सबहाराको रणनीति र क्रार्यनीति कस्तो हुन सक्छ - कतिपय क्रान्तिकारीहरु यो मान्दछन कि अमेरीकी क्रान्तिको चरीत्र न रुसको जस्तो हुन्छ न त चीनको जस्तो । शैद्धान्तिक हिसाबले यो कुरा सही हो कि कुनै पनि क्रान्ति आफैमा दोहोरी“दैन त्यसको बिकाश मात्र हुन सक्छ । राजनैतिक हिसाबले क्रान्तिको चरीत्र समाज बिकशको एउटा बिशिष्ट परिस्थितिले निर्धारण गर्ने हुन्छ । त्यसरी हर्ेदा अमेरीकी समाजमा लेनिनले महान अक्टोबर क्रान्तिमा प्रयोग गर्नु भएको रणनीति र कार्यनीति र माओले बिकाश गर्नु भएको महान र्सबहारा सास्कृतिक क्रान्तिको समायोजन अहिलेको अमेरीकी क्रान्तिको कार्यदिशा हुनर्ुपर्छ । लेनिनको कार्यनीतिमा सम्पर्ूण्ा सत्ता सोभियतहरुमा -अथवा जनतामा), अस्थायि क्रान्तिकारी सरकार र त्यसकालागि सम्बिधान सभाकालागि चुनाब रहेको थियो । यद्धेपि, अन्तिम चरणमा रोटी र शान्तिको नारा अगाडि सारीयो, जो युद्धको कारण आर्थिक एबं सामाजिक रुपले जर्जर भएको रुसमा शान्ति र रोटीको माग ब्यबहारिक आबस्यकता थियो । तर त्यो शान्ति र रोटीको शुनिश्चीतामा समाजलाई पुर्‍याउन राजनैतिक क्रान्तिको आबस्यतकता थियो । र राजनैतिक क्रान्ति सम्पन्न गर्न लेनिनले अगाडि सार्नुभएको प्रस्ताबनाहरु अमेरीकी समाजकालागि अहिले पनि उत्तिकै मार्ग दर्शक छन । नया“जनबादलाई सामान्यतया मानिसहरु अर्धसामन्ती अर्धऔपनिबेशिक मुलुकहरुमा स्थापना गरीने अबस्था हो भनि बुझने गर्छन । मानिसहरु यो ठान्दछन कि चीन जस्तो अर्ध सामन्ती अर्ध औपनिबेशिक मुलुकमा नया“जनबादको बिकाश गरीएकोले त्यसको प्रयोग र अभ्यास पनि तत्कालीन अर्धसामन्ती अर्ध औपनिबेशिक अबस्गथामा रहेका मुलुकहरुमा मात्र हुन सक्छ । तर यो बुझाईको तादम्यता बैज्ञानिक मान्यता संग dmिलेको देखिदैन । जनबाद या प्रजातन्त्र समाज बिकाशको एयटा बिशिष्ठ अबस्थामा बिकाश भएको एयटा राजनैतिक परीपार्टर्ीीयबस्था हो । बिभिन्न युगमा एक युगबाट अर्को युगमा संक्रमण गर्दा पुरानो प्रकारको जनबादको अन्त्य र नया“ प्रकारको जनबादको सुरुवात भएको पाईन्छ । बिज्ञानको नियम यो रहने गरेको छ कि पुरानो लाई नया“ले निषेध गर्दछ र अहिलेको नया“ एउटा निश्चित कालखण्डमा पुरानो हुन पुग्छ । ठिक यसैगरी समाजमा जब पुरानो जनबाद या प्रजातन्त्र अग्रगामि राजनैतिक बिकाशकालागि बाधक बन्न पुग्यो, त्यतिबेला पुरानो जनबाद होईन नया“जनबादको आबस्यकता पर्न गयो । यथार्थमा नया“जनबादको तातर््पर्य र्सबहारा बर्गको नेतृत्वमा जनताको जनबादी अधिनायकत्व हो, जो पुरानो जनबाद असफल भैसकेको मुलुकहरुमा अथवा पुरानो जनबादबाट फासीबाद तिर संक्रमित भैसकेका या ह“दैगरेका मुलुकहरुमा स्थापना गर्नुु समाजबादमा जानकालागि आबस्यक हुनसक्छ । के अमेरीकी तथा युरोपीयन देशहरुमा अहिले जनताकालागि जनबाद या प्रजातन्त्र छ - बिश्वका तमाम मानिसहरुकालागि जसले ग्रेट -महान) अमेरीका, ग्रेट -महान्) बेलायत भन्न सम्झन्छन, यो प्रश्न त्यत्तिकै अफटेरो र असजिलो लाग्ने छ जति नेपालको राजनैतिक सर्न्दर्भमा अध्यक्ष प्रचण्डले बार्ता भारतका नेपाली कठपुतली सन्सदबादी नेताहरुसंग होईन, स्वयं तीनिहरुको मालिक भारत संग गर्ने भन्दा तमाम भारतीय दलाल नेपाली अनुहारलाई भएको थियो । तर यथार्थ के हो भने बिकशित मुलुकमा देखिने जनबाद आंशिक जनबाद हो, केही बर्गकालागि अबस्य जनबाद हो, र केही ब्यक्तिहरका हकमा समेत अबस्य जनबाद हो तर त्यसको उत्पीडन खपेका करोडौ जनताको निम्ती त्यो फासीबाद हो । अमेरीकी जनता र यसिया, अप्रिmका र दक्षिण अमेरीकाका नागरिकहरु माथि जसरी युद्ध, आर्थिक लुट, र आतंक थोपरीएको छ त्यसले ती बिकशित मुलुकहरुमा जनबाद होईन त्यहा फासीबाद अभ्यास भैरहेको स्पष्ट हुन्छ । यो स्थितिबाट अमेरिकी जनताले मुक्ति प्राप्त गर्नकालागि, अमेरिकामा नया“जनबादी क्रान्ति या राष्ट्रिय जनबादी क्रान्ति सम्पन्न गर्न आबस्यक हन सक्छ ।

पूजीबादी जनबादबाट गुज्रेका मुलुकहरुमा समाजबादी क्रान्ति गरीनु पर्ने सर्न्दर्भमा नया“जनबादी क्रान्तिको कुरा गर्नु समाजलाई पछाडि फर्काउन खोज्नु जस्तो देखिन सक्छ । रुसमा लेनिनले जतिबेला संबिधान सभाबाट सम्पर्ूण्ा सत्ता जनतामा हस्तान्तरण गर्ने प्रस्ताब गर्नुहुन्थ्यो त्यसबेला कार्यनैतिक हिसाबले बढी-भन्दा-बढी राष्ट्रिय जनबादी क्रान्तिको कुरा गर्नु भएको थियो, तर रणनैतिक हिसाबले कुनै राष्ट्रिय जनबादको कुरा थिएन, जनबादको तुरुन्त त्यहा समाजबादी क्रान्तिको कुरा थियो । लेनिनको जोड यस कुरामा केन्द्रीत थियो कि यदि जनताले स्वतन्त्रता पर्ूबक राज्य बयबस्थाको छनौट गर्ने अधिकार या जनबाद प्राप्त गर्ने हो भने उनिहरुले निसंदेश जारशाहीको जनबाद होईन, बोल्सेभिकहरुको समाजबादलाई छान्ने छन । सम्बिधान सभाको चुनाबमा निशर्त, बिना दबाब, बिना तिघडम, बिना षढ्यन्त्र तर बिल्कुल राजनैतिक मुद्धामा जनताको निर्ण्र्ाागर्न दिने हो भने जनता सदैभ अग्रगामी राजनैतिक ब्यबस्थाकोलागि र जनबादी या समाजबादी ब्यबस्थाकालागि आफ्नो अभिमत जाहेर गर्न चाहन्छ भन्ने कुरा नेपालको राजनैतिकर् इतिहास र सम्बिधान सभाको चुनाबबाट समेत स्पष्ट हुन्छ । अमेरीकी साम्राज्यबाद, भारतीय बिस्तारबाद र उनका नेपाली दलाल शसदबादी पार्टर्ीीको हजारौ षढ्न्त्र, तिगढम, जनतामाथिको दबाब, बिभिन्न प्रकारका ब्यक्तिगत प्रलोभनका बाबजुद माओबादी पार्टर्ीीे पक्षमा ४० प्रतिशत भन्दाबढी राजर्नतिक रुपले सचेत जनताको अभिमत रहेको छ । जसरी जनताका बिरुद्ध बर्ुर्जुवा बर्ग अनेक प्रकारले षढ्यन्त्र गर्दछ, त्यसको बिरुद्ध जनताको कार्यबाही गर्न र जनसत्ताको स्थापना गर्ने महान उध्यस्य पुरा गर्न जनब्रि्रोहको आबस्यकता लेनिनले बताउनु भयो । त्यस्तै, राष्ट्रिय हितको र्सतमा माओले च्याङ काई सेक संग मिलेर पनि राष्ट्रिय सरकारको आबस्यकता सम्झनु भयो, जो चीनी सामन्त बर्ुर्जुवा च्याङ काई सेकको क्रन्तिकारीका बिरुद्धको र्ब्यईमानी, र गद्धारीका कारण सफल हुन सकेको थिएन । सामन्त तथा बर्ुर्जुवा बर्गले जसरी उसको आफ्नो बर्ग चरित्र अनुसार जनताका बिरुद्ध बर्ेइमानी, गद्धारी र बिश्वासघात गर्दछ त्यसको बिपरित जनबादी तथा समाजबादी सत्ताको स्थापनार्थ पर्ूण्ा इमान्दारीका र त्यस प्रकारको क्रान्तिकालागि जनताप्रतिको पर्ूण्ा बिश्वासका साथ क्रानितकारी नेतृत्व प्रदान गरेर मात्र उसका सम्पर्ूर्ण्ँ हर्कतहरु सतहमा ल्याउन सकिन्छ । यहिकुरा सम्बिधान सभाकोमाग गरेर लेनिनले गर्नु भएको थियो र त्यहिकुरा संयुक्त सरकारको कुरा गरेर माओले गर्नु भएको थियो । यहि स्पिरीटमा नेपालमा हाम्रो पार्टर्ीी सम्राज्यबाद र बिस्तारबादी हस्तक्षपका बिरुद्ध हाम्रो पार्टर्ीी उठाएको संयुक्त राष्ट्रिय सरकारको नारालाई लिनु पर्छ र त्यसलाई त्यहि इमान्दारी र जनता प्रतिको बिश्वासका साथ लागु गर्नु पर्छ ।

तर सामन्त तथा बर्ुर्जुवा बर्ग बिश्वकोर् इतिहासमा र नेपालकै इतिहासमा पनि यति पिछडा र ग“वार देखा परेको छ कि उसको त्यहि बर्गचरीत्र अनुसार कहिल्यै पनि जनताको जनबादी सत्तामा स्थापना हुन दि“दैन । यो कुरा रुस र चीनमा सत्य साबित भएको छ र नेपालमा पनि त्यो सत्य हो । रुसमा जार शाहिको अन्त्य र महान अक्टोबर क्रन्ति भन्दा पहिले न सम्बिधान सभाको चुनाब भयो न जनबादी सम्बिधान, त्यस्तै चीनमा पनि च्याङ काई सेक को अन्त्य भन्दा पहिले न संयुक्त सरकार बन्यो न जनबादी सत्ता र त्यसको निर्देशन गर्ने सम्बिधान । लेनिन र माओ त्सेतुङ्गले र्सबहारा बर्ग प्रति पालन गर्नभएको पर्ूण्ा इमान्दारी र जनता प्रतिको पर्ूण्ा बिश्वास यसकरामा थियो कि बर्ुर्जुवा बर्गको बर्ेइमानिका बिरुद्ध जनब्रि्रोहमा जान जनतालाई हमेसा सचेत र सुसंगत आ≈वान गरीरहनु भयो । लेनिनले अस्थायि क्रान्तिकारी सरकार, सम्पर्ूण्ा सत्ता सोभियतहरुमा र सम्बिधान सभाको चुनाबको तात्कालिक राजनैतिक नार दिईरह“दा प्रतिक्रियाबादी सत्ताका बिरुद्ध तल र माथिबाट राजनैतिक र संगठनात्मक दबाबलाई कहिल्यै पनि छाड्नु भएन । माथिका नाराहरुलाई माथिबाट दबाबको कुरा गर्नु भयो र तलबाट दवाब श्वरुप रणनैतिक कार्यभार जनब्रि्रोहको सचेतपर्ूण्ा तैयारी गरीरहनु भयो । माओ त्सेतुङ्गले संयुक्त सरकारको कार्यनैतिक प्रस्ताब गर्दैजा“दा शसस्त्र ब्रि्रोहबाट पुरानो सत्ताको अन्त्य गर्नु पर्ने आबस्यकताको रणनैतिक मुद्धालाई पनि तैयारी गरीरहनु भयो । यदि कुनै माओबादी शशस्त्र ब्रि्रोह जनबादी सत्ता स्थापना गर्ने ऐतिहासिक कार्यभार बाट अलग थलग हुदै कार्यनैतिक नाराहरु सम्बिधान सभाको चुनाव, बिद्धेमान सत्ताको पर्ुनर्ससंरचाना र पुरानो सत्ता संगको सुधारात्मक साझेदारीमा टुङ्गनि पुग्छ भने त्यस प्रकारको राजनैतिक संर्घष्ा क्रान्तिकारी हुन सक्दैन, समाजबादी सत्ताको स्थापना गर्न बिकाश गरीएको जनबादी आन्दोलन त्यो केबल जुझारु अर्थबाद पतन हुन पुग्नेछ । तर त्यस प्रकारको खतराका बिरुद्ध संर्घष्ा गर्दै जनताको जनबादी या समाजबादी सत्ताको स्थापना, र्सबहारा बर्गको अधिनायकत्व र सबृहारा अधिनायकत्व भित्र दलिय प्रतिशप्रधात्मक राजनैतिक प्रणालीको स्थापना गर्ने संबिधान सभा जस्तो संर्घष्ाको मोर्चाबाट कोही पनि माओबादी अलग रहन सक्दैन ।

अमेरीका जस्तो समाजमा राष्ट्रियताको समस्या हुन सक्छ कि सक्दैन भन्ने प्रश्न पनि केही मानिसहरुले उठाउने गरेका छन । राष्ट्रियताको सर्न्दर्भमा त्यहाको माओबादी पार्टर्ीीम्युनिष्ट पार्टर्ीींयुक्त राज्य अमेरीका, -आरसीपी युएसए) ले अमेरीमा राष्ट्रियताहरु रहेको र जातीहरुको आत्मनिर्ण्र्ााो आधिकार सहित ती जातीहरुको अधिकार शुनिश्चीत गरीनु पनर्ेर्ेेुराको माग गरेको छ । साम्राज्यबाद र र्सबहारा क्रान्तिको बर्तमान युगमा चाहे त्यो अल्पबिकशित मुुलुक होस या अमेरीका जस्तो बिकशित, र्सबहाराबर्गको मुक्ति बिना कुनै पनि जातिको मुक्ति हुन सक्दैन भन्ने कुरा अब स्वयंसिद्ध तथ्य जस्तै भएको छ ।

यसरी स्पष्ट हुन्छ कि अमेरीकी माओबादीहरुबाट अमेरीकामा समाजबादी सत्ता स्थापना गर्न माओबादी मान्यता जो महान र्सबहाराबादी सास्कृतिक क्रान्तिबाट नया“ उचाईमा उठेको छ, त्यसबाट बाहिर जान सक्दैन । माहान र्सबहाराबादी सास्कृतिक क्रान्तिको र्सबमान्य बिशेशता आत्मगत परिस्थितिको लागि आबस्क तैयारी र संर्घष्ाकालागि सचेतपर्ूण्ा पहलकदमी र बिकाश हो । अमेरीकामा माओबाद लागु गर्नु र बिकाश गर्नु भनेको महान र्सबहारा सा“स्कृतिक क्रान्तिको जगमा टेकेर आत्मगत परिस्थितिको सचेतपर्ूण्ा तैयारी गर्नु हो, र संर्घष्ाकालागि सचेतपर्ूण्ा पहलकदमी लिनु हो ।

पुस, २०६६

Read Full story

युवा माओ र निरन्तर क्रान्तिबारे केही कुरा

- कुलप्रसाद के.सी. -क.सोनाम)

भूमिका ः

अहिले डिसेम्बर २२ मा हामीले माओको ११६ जयन्ती मनाएका छौ । हरेक परिवर्तनकामी एवं मुक्ति सङ्र्घष्ाका युवाहरु सङ्र्घष्ाको आदर्श मान्दा चे, माओका सङ्र्घष्ामय जीवनीबाट प्रभावित छन् । संसारका लाखौं युवाहरु, उनीहरुको जीवनगाथा रुचिकासाथ पढ्दछन् । आफ्नो भाग्य र भविष्य निर्माण गर्ने राजनीतिक आन्दोलनका युवाहरुको लागि त झन् सान्दर्भिक क्रान्तिको विज्ञान नै बनेको छ । युवाहरुले समाज परिवर्तनको यात्रामा समाहित हुँदा माओबारे चल्ने टिप्पणी र अध्ययनबाट आफूले सिक्ने सकारात्मक ज्ञान हासिल गर्ने भनेको त्यसलाई लक्ष्य बनाएर उहाँको साहस र र्समर्पणलाई अनुशरण गर्नसक्नु नै युवाहरुको निरन्तर क्रान्तिकारी यात्राको एक अदम्य क्षमता हो । एकपटक आज नेपाली क्रान्तिकारी युवाहरुले माओले देखाएको बाटोबाट अघि बढ्ने इच्छाशक्ति राख्ो, अध्यन गरे र आफ्नो जीवनकर्मान बदलेर सामाजिक सङ्र्घष्ामा होमे । जसको सैद्धान्तिक राजनैतिक आदर्शबाट महान जनयुद्ध नेपालमा सम्भव भयो । हजारौं हजार युवा मुक्तियुद्धमा होमिए र आजको यो बदलावको देन गणतन्त्र स्थापनाको क्रमसम्म आएको छ । नेपाली युवा संसारमै माओवादमाथिको प्रहारलाई ढाल बनेर रक्षा गरे । नेपालमा माओत्सेतुङको वैज्ञानिक विचार, राजनीतिक दिशा, राजनीतिक सत्ता र निरन्तर क्रान्तिको बाटोको विकासलाई खुला राख्न सफल भएका छन् ।

माओबाट के सिक्ने -

माओत्सेतुङबाट समग्र रुपले सिक्नुपर्ने कुराहरु धेरै छन् । तर वहाँको जीवन दर्शन र ज्ञान सिद्धान्तमा गरेको विकासमा ऐतिहासिक र द्वन्दात्मक भौतिकवादी ज्ञानको सही संश्लेषण र विश्लेषण गर्ने क्षमता र त्यसलाई प्रयोग गर्ने क्षमता सिक्नु मुख्य कुरा रहेको छ । दोस्रो मालेमाको प्रयोग, विकास र रक्षा कसरी वर्गसङ्र्घष्ा र दर्ुइलाइन सङ्र्घष्ाको दर्जनौं मोडमा सामना गर्न सक्नुभएको छ त्यो सिक्नर्ुपर्दछ । तेस्रो वैचारिक सङ्र्घष्ा, राजनीतिक सङ्र्घष्ा, सामाजिक, आर्थिक, साँस्कृतिक र वैदेशिक शत्रु विरुद्धको सङ्र्घष्ामा वहाँको प्रयोग र सफलता हासिल गरेको अन्तरविरोधको सही अन्वेषण र राजनैतिक एवं फौजी कलामा देखाएको श्रेष्ठता हो अर्को सिक्ने कुरा । अर्को आन्दोलन भित्र आउने खराबी, भडकाव र विचलन कसरी - कुन रुपमा - कस्तो अवस्थामा - आएका थिए भन्ने उजागर गर्दै चिन्नु र बदल्नुको लागि गरिएको पहल अर्को महत्वपर्ूण्ा सिक्ने कुरा हो । व्यक्तिगत रुपले वहाँबाट सिक्ने कुरा हो जीवन व्यवहारको सरलता र आफ्ना कार्यकर्ता र जनतालाई गर्ने माया । सँधै सिक्नेकुरालाई प्रस्थान बिन्दु बनाउनु अर्को सर्वोत्कृष्ट गुण र क्षमता हो । माओको अर्को सिक्ने कुरा हो सैद्धान्तिक, राजनीतिक र व्यवहारिक विषयलाई आम समुदायले बुझ्नेगरी सुस्पष्टता दिनसक्नु र सबैले बुझ्नसक्ने मात्र होइन बदल्नमा उत्प्रेरित गर्ने कौशलता हो । वहाँको अर्को विशिष्ट क्षमता हो दक्षिणपन्थी अवसरवाद कुन - कसरी - आएको छ भनेर चिन्न सक्नु र अरुलाई दिक्षित गर्नसक्नु हो । माओको अर्को गुण हो स्वयं पहलकदमी लिन आफै उत्रनु । वहाँको अर्को क्षमता हो सङ्गष्ठनभित्र सबै प्रतिभाहरुको विकास र रक्षा गर्नसक्नु । हरेक चरण र कालखण्डका आउने उतारचढावमा क्रान्तिकारी दृढता र व्यवहारिक लचकताको सबै क्षेत्रमा गरेको कुशल प्रयोगद्वारा सिद्ध क्रान्तिको दर्शन, माओवादी विज्ञान बनेको हो । माओले दर्शन, राजनीति, सत्ता र पार्टर्ीीई एकीकृत मात्र गर्नुभएन चिनीयाँ क्रान्तिको रक्षा गर्नु स्टेटमेन्टसीपको अथोरिटी प्राप्त गर्नुभयो । मार्क्सवाद, लेनिनवादको वैज्ञानिक सिद्धान्तको पुष्टिदाता तस्रो वैज्ञानिक सिद्धान्तको आविष्कारक र प्रयोगकर्ताको रुपमा र्सवहारा वर्गको नयाँ अस्त्र माओवादमा पुर्‍याउनुभयो । वहाँबाट मुलभुत रुपले आजका युवाहरुले सिक्ने दर्शन यही हो ।

उपसंहार

व्यवहारिक रुपले "जनताबाट सिक्ने र जनतालाई दिने" कुरादेखि दार्शनिक रुपले विचारधारा र "राजनीतिले नै सबै थोकको निर्धारण गर्छ" भन्ने सैद्धान्तिक चेतना नै माओवाद र माओवादी दर्शन, र्सवहारा क्रान्तिको पछिल्लो विकासको दर्शन बनेको छ । यसको निरन्तर राज्यसत्ता विकासको बारेमा र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्तिसम्म आइपुग्दा यो र्सवहारा सत्ता र बर्ुजवा सत्ता बीचको बहस एवं प्रयोगको सिलसिला जनवादबाट समाजवादमा प्रवेश गर्ने युगको पहल मान्नर्ुपर्दछ । जसलाई माओले निरन्तर क्रान्तिको परिभाषामा ल्याउनुभयो । सत्यको अन्वेषणलाई वर्गसङ्र्घष्ा दर्ुइलाइन सङ्र्घष्ा या समाजिक सङ्र्घष्ा र वैज्ञानिक प्रयोगसम्ममा उठाउनुभयो । त्यसबेला नोकरशाही अधिनायकत्व र बर्ुर्जुवा जनवादमै रुमल्लिएर यथास्थितिवाद बीच सत्तासङ्र्घष्ामा माओवादी र गैरमाओवादी बीच वैचारिक सङ्र्घष्ा चल्यो । सारमा माओको नेतृत्वमा र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्तिको राजनीतिक झण्डा उठ्यो र तेङ्को नेतृत्वमा बर्ुर्जुवा पुनरुत्थानको आर्थिक क्रान्तिको नाराबाट अघि बढ्यो । त्यसबेलाबाट आधार र उपरिसंरचनाको बहस, सत्ता र पार्टर्ीीे बहस, राजनैतिक क्रान्ति र आर्थिक क्रान्तिको बहस चल्दै गर्दा माओको देहान्तपछि दक्षिणपंथी संशोधनवादको बोलवाला भयो । यसलाई प्रस्थानविन्दु मान्ने माओवादीहरुले सिक्न लायक सबक के हो भने राजनीतिक सवाल प्रधान हो या आर्थिक सुधार मुख्य हो भन्ने अन्यौलतामा पैदा भ्रमले आजका चिनियाँहरुले जसरी माओवादको मर्मलाई भेदन गर्न सकेनन् त्यही विरासतबाट उठ्नु र उठाउनु महत्वपर्ूण्ा सवाल बनेको छ । माओसँग जुन प्राधिकारपर्ूण्ा स्टेट्मेनसिप थियो । उहाँका उत्तराधिकारीको चेनको कडी टुट्नु पछिल्ला पुस्ताको दर्ुभाग्य बनेकोबाट नेपाल र नेपाली माओवादीहरुले र्सवहारा क्रान्तिको शिक्षा र निरन्तर क्रान्तिको मर्मलाई बुझ्नर्ुपर्दछ । कैयौं समस्या र अनुभूतिहरु नेपाली क्रान्तिका सर्न्दर्भमा पनि आफ्नै भित्र प्रयोगमा आउने गलत प्रवृत्ति र भडकावबाट बचाउनु, झण्डाको रक्षा र विकास गर्नु हो । उक्त नकारात्मक पाठको सकारात्मक पहलुमा बदल्नु नेपाली युवा कम्युनिष्टहरुको दायित्व हो । अन्यथा केही सामान्य बर्ुर्जुवा फेरबदलमा रम्ने हाम्रो जस्तो मुलुकको आत्मगत अवस्थाबाट नयाँ इच्छाशक्ति र निरन्तर साहस नगर्दा पुनः उही साँस्कृतिक क्रान्तिको नकारात्मक टिप्पणी गर्नेहरुकै स्वार्थ अनुकुलको ढाल बन्ने खतरा रहन्छ । त्यो साँस्कृतिक क्रान्तिको मर्मलाई आत्मसात गर्दा सत्ताको चेतनागत अभिव्यक्ति पार्टर्ीीे सँस्कृति हो । यो विचार र राजनीतिक निर्देशनको जगमा खडा हुने गर्दछ । र्सवहारा साँस्कृतिक क्रान्तिको निरन्तर क्रान्तिको राजनीतिक दिशा र्सवहारा पार्टर्ीीसत्ता र जनतासँग निरन्तर जोडिएको रणनीतिक विषय हो । यसलाई नभुल्ने चेतना र व्यवहारिक अभिव्यक्तिबाट निरन्तर वर्गसङ्र्घष्ामा र्सवहारा वर्गीय पक्षधरतासँग जोडेर बदल्नु माओवादको गुदी प्रश्न रहेको छ ।द्द

Read Full story